Bitka na Kozari

Operacija Zapadna Bosna (nem. Operation West-Bosnien), juna - jula 1942
Segment Narodnooslobodilačke borbe
Ustaše nad telima pobijenih partizana na Kozari.
Datum 10. jun - 15. juli 1942. Lokacija planina Kozara i Potkozarje Ishod Pobeda osovinskih snaga; masovni zločini i deportacije civila
Sukobljene strane
Treći Reich  NDH Četnici	NOVJ
Komandanti i vođe
Friedrich Stahl Jure Francetić Vukašin Marčetić	Kosta Nađ
Angažirane jedinice
714. divizija 718. divizija (delovi) 717. divizija (manji delovi) samostalni 659. inžinjerijski bataljon teritorijalne, specijalne i prateće jedinice 1. gorska divizija 5. pješačka pukovnija Puk "Manjača"	Drugi krajiški NOP odred Prva krajiška udarna brigada Prvi krajiški NOP odred
Snage
31.000	6.000
Žrtve i gubici
2.800 izbačenih iz stroja	2.500 izbačenih iz stroja
Civilne žrtve: više desetina hiljada deportovanih u ustaške logore.

Bitka na Kozari, zvanično operacija Zapadna Bosna (nem. West Bosnien), je bitka iz Drugog svjetskog rata koja se vodila u junu i julu 1942. godine na području bosanskohercegovačke planine Kozare između partizana i osovinskih snaga.

Kozara je, usled svog položaja u odnosu na savsku, unsku i vrbasku komunikacijsku liniju, kao i u odnosu na važan rudnik Ljubija, bila oblast od velikog značaja za okupacionu upravu. Stoga su preduzete brojne ofanzivne operacije protiv partizana na Kozari. Među njima se, kako po žestini borbi, tako i po velikom stradanju srpskog civilnog stanovništva, ističe operacija Zapadna Bosna, vođena od 10. juna do 15. jula 1942.

Tokom proljeća 1942. partizanski pokret u zapadnoj Bosni je znatno ojačao. To je dovelo do oslobođenja Prijedora i Ljubije 16/17. maja i osnivanja Prve krajiške brigade 21. maja 1942. Iako se ovo odvijalo u periodu minimalnog nemačkog vojnog prisustva u Jugoslaviji, pacifikacija postignuta u Srbiji i drugim delovima Bosne omogućila je nemačkoj komandi formiranje znatne borbene grupe. Nju sačinjavali delovi 3 (od ukupno 4) njemačke divizije, kao i glavnina upravo formiranog Prvog zbora (korpusa) NDH.

Osovinske snage su 10. juna otpočele koncentričan napad na partizane iz svih okolnih garnizona. Nakon opkoljavanja, formirale su široke zaprečne pojase oko Kozare i krenule u sistematsko potiskivanje i iscrpljivanje branilaca. Odbrana, u početku uspješna, je nakon desetak dana neprekidnih borbi počela slabiti uslijed gubitaka, zamora i nestanka municije.

Partizanski delovi koji su se našli van obruča, primenili su dve vrste dejstava radi pomoći opkoljenim snagama. 3. i 4. bataljon uporno su pokušavali da se probiju u obruč radi pomoći, što je i uspelo delovima 4. bataljona. Ostale snage, 1. i 2. bataljon brigade, i 1, krajiški odred, pokrenule su niz energičnih napada na okolne garnizone radi privlačenja na sebe delova osovinske operativne grupe. Izvršeni su uspešni napadi na Dobrljin, Bosanski Novi i Sanski Most.

Ovo ipak nije dovelo do slabljenja i odvajanja značajnih efektiva operativne grupe Zapadna Bosna. Dovođenjem pojačanja, pritisak na opkoljene snage je pojačavan, što je dovelo do krize odbrane.

Suočeni s nemogućnošću daljeg odolevanja, borci Drugog krajiškog odreda odlučili su se za proboj iz obruča. Proboj kroz višestruke utvrđene linije obruča odigrao se 3. jula 1942. u jugozapadnom delu Kozare, 15 km istočno od sela Međuvođe, u severozapadnoj Bosni.

Kroz sve linije obruča probio se znatan deo Odreda i jedan deo zbega (oko 10.000 civila). Intervencijom oklopnih delova Nemci su u zoru zatvorili brešu, ponovo uspostavili obruč, i već sledećeg dana krenuli u pročešljavanje Kozare. Ostatak odreda i civili koji su ostali u obruču pokušavao je da se spasi krijući se u planini. Već prvog dana likvidirana je partizanska bolnica i pobijeno oko 300 ranjenika.

Neki autori ovu operaciju smatraju delom Treće neprijateljske ofanzive.^[1]

Glavni članak: Ustanak u NDH

Područje pod kontrolom partizana bilo je u središtu NDH, blizu reke Save i u blizini ostalih vitalnih komunikacija i u neposrednoj blizini Banja luke. U proleće 1942. partizani u centralnoj i zapadnoj Bosni su oslobodili Bosanski Petrovac, Drvar, Glamoč i Prijedor. 20. maja je osnovana I krajiška brigada, a sledećeg dana je dobila tenkove i stare avione. Ohrabreno ovakvim uspesima partizansko vođstvo je planiralo i znatno proširivanje teritorije pod svojom kontrolom na jug prema Mrkonjić gradu, na teritorijama koje su tada bile pod kontrolom četnika. Delovi Prve krajiške brigade su i počeli dejstva u pravcu Banja luke gde je u prvoj polovini juna 1942 godine došlo do sukoba sa četničkim snagama koje su jugozapadno od Banja luke zaprečavale pravac.

Partizanska slobodna teritorija se prostirala od reke Save na jug do planina Kozare i Grmeča. Ova područja koja su uglavnom naseljena srpskim stanovništvom bila su naklonjena partizanima i listom teško postradala tokom rata. Nemci i ustaše su shvatile da su grad Banja Luka i rudnik gvožđa Ljubija u opasnosti i organizovale su ofanzivu da unište partizane i njima naklonjeno stanovništvo.

Glavni članci: Četnički pučevi u Bosni i Suradnja četnika sa NDH

Tokom prve polovine 1942. godine, četnici su izveli niz pučeva u ustaničkim odredima u Bosni, kako bi preuzeli vođstvo ustanka od komunista. U noćnim prepadima četnički zaverenici bi obično likvidirali štab odreda, komuniste i ne-Srbe, te proglasili odred četničkim. Od februara do juna 1942. četnici su uspješno izveli puč u pet od šest partizanskih odreda u istočnoj Bosni, praktično u svim odredima »dobrovoljačke vojske«, i ubili velik broj partizanskih komandanata i političkih komesara.^[2]

Narednih meseci potpisan je niz sporazuma četnika sa ustaškim vlastima, radi pacifikovanja ustanka u NDH. Uroš Drenović, komandant četničkog odreda »Kočić« sklopio je sporazum sa NDH u Mrkonjić Gradu 27. aprila 1942.^[3] Lazar Tešanović, komandant četničkog bataljona »Mrkonjić«, sklopio je sporazum sa NDH 23. maja 1942. Cvijetin Todić i Savo Božić, zapovjednici Ozrenskog i Trebavskog četničkog odreda sklopili su sporazum sa vlastima NDH 28. maja 1942. u selu Lipac.^[4][5][6] Predstavnici Majevičkog četničkog odreda sklopili su sporazum sa vlastima NDH 30. maja 1942.^[7] Rade Radić, zapovednik četničkog odreda "Borja" sklopio je sporazum sa vlastima NDH 9. juna 1942.^[8] Obzirom da su snage NDH bile pod komandom nemačkih štabova, ovim sporazumima četnički odredi integrisani su u nemački vojnoupravni sistem.

Četničko rukovodstvo je pred javnošću tajilo da je priznalo suverenitet NDH i sklopilo sporazume o saradnji protiv NOP-a. Iako je o tome pisala ustaška štampa, oni su tvrdili da to nije tačno.^[9] Nakon ovih sporazuma, partizani su četnicima koji su promjenili stranu nadjenuli nadimak "srpske ustaše".^[9]

Već 21. maja 1942. godine, krenuli su prvi zajednički napadi četnika i ustaša na slobodnu teritoriju 2. krajiškog partizanskog odreda.^[10]

28. maja, kod sela Piskavice 1. krajiška udarna brigada i 4. bataljon 2. krajiškog NOP odreda odbili su napad jačih dijelova domobranske banjalučke brigade i četničkog puka „Manjača" iz Banje Luke.^[10]

2. juna 1942. godine dijelovi četničkog puka „Manjača" zauzeli su selo Bronzani Majdan, potisnuvši dijelove 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda u sela Marićka i Piskavica. Time su osovinske snage uspostavile vezu sa opkoljenim ustaško-domobranskim garnizonom u Sanskom Mostu.^[10]

4. juna prvi partizanski piloti Franjo Kluz (na avionu „Potez") i Rudi Čajavec (na avionu „Brege"), izvršili su prvi borbeni zadatak: bombardovali su i mitraljirali Banju Luku, aerodrom Zalužane i jednu kolonu ustaške Crne legije, u povlačenju iz sela Orahovac prema Bosanskoj Dubici.^[10] Pošto mu je iznad Zalužana avion bio oštećen, teško ranjeni Rudi Čajavec se spustio kod sela Kadinjani i tu, da ne bi pao u ruke četnika, izvršio samoubistvo.^[10]

Fašističke snage su brojale 11.000 oficira, podoficira i vojnika Vermahta, 20.000 ustaša i domobrana, 2000 četnika, a Mađari su učestvovali sa 5 topovnjača rečne flotile. Četničke snage korišćene su uglavnom za zaprečavanje i lokalne napade.^[11][12]

Partizanska grupacija je imala oko 3.000 vojnika, ali je regrutovala rezerve iz 60.000 civila na slobodnoj teritoriji.

Nemci su u tom periodu raspolagali vrlo skromnim efektivama u Jugoslaviji. Stoga su bili prinuđeni da za ovu operaciju okupe prilično raznorodne snage. Prema istraživanju istoričara Antuna Miletića, njihove snage sačinjavali su:^[13]

Sastav i jačina Borbene grupe »Zapadna Bosna« bio je sledeći (6. juna 1942.):

• Operativni štab Borbene grupe »Zapadna Bosna« – 123 vojnika
• 721. pp (bez 1. bataljona), oko – 1900 vojnika
• 661. art. divizion (bez 4. bat.) – 522 vojnika
• 1. bat. 750. pp – 683 vojnika
• 1. tenk. bat. 202. okl. puka (bez 1. čete) – 699 vojnika
• 3. četa 659. inž. bat. – 127 vojnika
• vod brd. top. 670. art. diviz. (dva topa) – oko 40 vojnika
• 924. landesšicen bat. – 495 vojnika
• Mađarska dunavska flotila – 254 vojnika
• Oklopni voz 23 – 40 vojnika

Ukupno oko – 4883 vojnika.

Ovoj Borbenoj grupi su bile potčinjene ili su je pomagale još i ove snage:

• 8. građevinski landesšicen bat. (Štab i 2. i 6. četa pod komandom majora Šlebaha) – 348 vojnika
• Velika auto-kolona 4/614 (mogućnost 30 t) – 20 vojnika
• Mala auto-kolona 878 (3 kamiona, 8 6) – 5 vojnika
• Četa za dotur, oko – 65 vojnika
• Sanitetsko-armijska ekipa (1 auto, 5 bolničkih kola i 1 kamion) – 8 vojnika
• Veterinarsko odeljenje 718. pd – 10 vojnika
• Vod vojne policije – 31 vojnik
• Vojna pošta u Okučanima – oko 10 vojnika
• Železničko-inžinjerijsko odeljenje – 11 vojnika
• Dve građevinske grupe – 23 vojnika

Ukupno – 531 vojnik.

Kao pojačanje Borbenoj grupi »Zapadna Bosna« 24. juna 1942. godine je pridodat:

• Operativni štab »Borovski« (Štab 704. p. divizije), ojačan – 149 vojnika
• 734. pp – 2152 vojnika
• 1. bat. 721. pp, oko – 550 vojnika
• Štab i 2, 3. i 4. bat. art. div., oko – 522 vojnika
• 3. bat. 670. art. div., oko – 157 vojnika
• 4. bat. 661. art. div., oko – 157 vojnika
• 1. četa tenk. bat. 202. oki. puka – 67 vojnika
• 659. inž. bat. (bez 1. čete i 1. voda) – 308 vojnika
• Transportna kolona (10 vozila) – 20 vojnika
• Odeljenje za vezu 704. – 15 vojnika
• Odeljenje vojne pošte 704. – 15 vojnika
• Muzika 704. pd – 28 vojnika

Ukupno – 4155 vojnika.

U okviru Borbene grupe »Zapadna Bosna« pridodavane su ili su je potpomagale u različitim vremenskim prilikama još i ove snage:

• Specijalna četa 800. puka »Brandenburg« (od 18. do 29. juna) – 300 vojnika
• Četa za vezu 3. bat. 521. puka veze (od 24. juna) – 156 vojnika
• 1. bat. 737. pp (od 5. jula) – 550 vojnika
• 1. bat. pomoćne policije (dve čete od 11. do 21. jula) – 240 vojnika
• 2. bat. pomoćne policije (tri čete od 11. do 21. jula) – 360 vojnika

Ukupno – 1606 vojnika.

Od 5. juna 1942. godine potčinjavaju se novoformiranom štabu Borbene grupe »Zapadna Bosna« u Banjoj Luci sledeće ustaško-domobranske jedinice:

• Preko potpukovnika Skoliber Slavka čiji se štab nalazi u Bosanskoj Dubici: 2. bat. 5. pp i 9. četa 5. pp, 9. četa 11. pp i 1. bater. 4. art. diviziona
• 1. brdska (gorska) divizija preko njenog komandanta pukovnika Peričić Stjepana sa štabom u Petrinji, – jačine 4.888 vojnika
• 3. brd. zdrug (gorski zdrug) preko njenog komandanta pukovnika Rupčić Mate sa štabom u Banjoj Luci, – jačine 3.432 vojnika
• Banjalučki zdrug preko njenog komandanta pukovnika Ivana Brozovića sa štabom u Banjoj Luci, – jačine 5.609 vojnika
• Avio-grupa »Cenić« preko njenog komandanta majora Cenić Ivana sa štabom u Banjoj Luci, – jačine 67 vojnika
• 3. tehnička četa železničkog bat. sa štabom u Bos. Novom
• Preko Komande I zbora (korpusa) u Sisku pod komandom generala Rumler Dragutina:
  • Jedinice za osiguranje pruge Kostajnica — Bos. Novi i protiv, avion, četa, 5. i 25. četa 2. pp, 3. četa 4. ustaškog bat., 9. četa i 7. četa 12. pp
  • Posada u Dvoru na Uni: 1. četa 1. jurišnog bat., 4. ustaški bataljon bez 3. i 4. čete i 7. ustaški bat.
  • Posada u Dobrljinu: 3. bat. 2. pp bez 9. i 11. čete
  • Posada u Bos. Novom: bat. 12. pp bez 10. i 12. čete, 1. i 2. četa 2. žandarmerijskog (oružničkog) bat., 10, 13, 18. i 19. četa 11. pp, 3. bater. 1. art. div., 1. vod 1. bater. 8. art. div.

• Tri sabirališta ranjenika, jedno hirurško odeljenje i jedan sanitetski vod. Ove sanitetske jedinice imaju se do 13. juna rasporediti, i to: jedno sabiralište ranjenika u Banjoj Luci, jedno sabiralište ranjenika u Bos. Novom, jedno sabiralište ranjenika i jedno hirurško odeljenje u Kostajnici, a jedan sanitetski vod u Novskoj

Ukupno vojnika NDH: 17.917 oficira, podoficira i vojnika.

Ukupno vojnika Vermahta: oko 11.000 oficira, podoficira i vojnika.

Zajedno: oko 31.000 ljudi.

Neposredno prije početka operacije Zapadna Bosna, održana je konferencija četničkih odreda s područja Vrbasa na kojoj je raspravljano o saradnji četnika s vlastima NDH nakon potpisanih sporazuma, kao i o učešću četnika u predstojećoj operaciji.^[9] Na konferenciji je zaključeno da predstojeću ofanzivu ne treba shvatiti "kao borbu protiv ustaša", već treba raditi da se zavedeni ljudi privuku u njihove redove:

Borbu sa Kozarom i Grmečom, gde su sada grupisani komunisti, ne treba shvatiti kao borbu protiv ustaša. Njih treba da radimo da one ljude koji su zavedeni privučemo u svoje redove.^[9]

– Vukašin Marčetić

Jugoslavenski povjesničar Antun Miletić procenjuje da je u ovoj ofanzivi okupatora učestvovalo oko 2000 četnika Draže Mihajlovića, angažovanih u borbi protiv partizana uglavnom na spoljnjem obruču i zaprečnim linijama.^[14]

10. juna 1942. godine nemačka borbena grupa "Zapadna Bosna" (West Bosnien), sastava: dvanaest nemačkih pešadijskih, jedan tenkovski i jedan pionirski bataljon i dva diviziona artiljerije, pet mađarskih monitora i oko dvadeset pet ustaških i domobranskih bataljona, sa izvesnim brojem četnika i milicionera (procene idu do 35-40.000 vojnika^[15]), podržana od nekoliko eskadrila avijacije, otpočela je operaciju Zapadna Bosna.^[15]

U velikoj operaciji protiv ustanka u Zapadnoj Bosni, četničke snage su ponajviše korištene u fazi opkoljavanja. Oni su organizovani u grupe za zaprečavanje, o čemu svjedoči njemački dokument od 13. juna 1942. godine:

Borbena grupa “Zapadna Bosna” [...] d.) Grupe za zaprečavanje: lojalni četnici pod njemačkim vođstvom napreduju iz Bronzanog Majdana prema sjeverozapadu. Neprijatelj kod Piskavice opkoljen. Na sjeveru i zapadu nikakvi posebni događaji.^[16]

– Dnevni izvještaj Paula Badera, glavnokomandujućeg generala u Srbiji za 13. juni 1942. godine

Pored zaprečavanja, Nemci su koristili četnije i za napadne operacije, o čemu svjedoči izvještaj generala Paula Badera od 14. juna 1942. godine:

Borbena grupa “Zapadna Bosna” [...] c.) Grupe za zaprečavanje: Hrvatske jedinice, naslonjene na grupu “Fric”, preuzele obezbjeđivanje Banje Luke sa zapada. Neprijatelj drži visove sjeverno i sjeverozapadno od Bronzanog Majdana. Napad nacionalnih četnika na ove visove u toku. Uspostavljena veza sa hrvatskim dobrovoljcima kod Sanskog Mosta i sa nacionalnim četnicima iz Bronzanog Majdana kod Debeljaka.^[17]

16. juna, pošto je osam dana uspješno zadržavala jače neprijateljske snage u rejonu sela Bronzanog Majdana i Piskavice, 1. krajiška brigada se izvukla preko rijeke Sane i time izbjegla potpuno okruženje od strane osovinskih snaga, koje su uključivale njemačku borbenu grupu „Wedel", zapadni odsjek odbrane Banje Luke, dijelove domobranske brdske brigade, četnički puk „Manjača", kao i posadu Sanskog Mosta.^[10]

Za vreme osovinske ofanzive, obližnje partizanske jedinice (Prvi krajiški odred i delovi Prve krajiške brigade) izvršili su napade na Bosanski Novi, zauzeli Bosansku Krupu, i izvršili veći broj drugih napada u cilju odvlačenja dela osovinskih snaga i smanjivanja pritiska na Kozaru.

Odluka o proboju iz neprijateljskog obruča na Kozari je donešena jer je, zbog intenzivnih borbi sa daleko nadmoćnijim neprijateljem, zaprijetila opasnost da snage Odreda budu razbijene na dva dijela.

Odluka o proboju je donešena na sastanku koji je održan 2. jula 1942. godine oko podne, na samoj Mrakovici, na jednom proplanku ispod puta koji vodi od Mrakovice prema Podgradcima. Na ovom sastanku su prisustvovali, Obren-Obrad Stišović, komandant kozarskog Odreda, Josip Mažar Šoša, zamjenik komandanta Odreda i komandant 2 bataljona, Branko Babič Slovenac, sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru, dr Alfred Hržehak - šef odredskog saniteta, i Ranko Šipka, komandant udarnog bataljona. Na pomenutom sastanku, koji je održan 2. jula 1942. godine, donešena je odluka da se proboj izvrši dana 3. jula sa početkom u 22. sata, te da se proboj vrši u reonu sela Gornji Jelovac-brdo Patrija, gdje će se napraviti breša u širini oko 2-3 kilometra, kuda bi trebalo da se izvuku jedinice i narod iz zbjegova. Takođe je odlučeno da se neposredno prije otpočinjanja borbe ponovo sastanu kod Čupića kuće, a do navednog sastanka nije došlo jer na sastanak nije došao ni Šoša, Ratko Vujović Čoče i Boško Šiljegović.

Kako se na navdenom području nalazio prvi bataljon kojim je komandovao Žarko Zgonjanin, odlučeno je da lijevo nastupa Udarni bataljon sa komandantom Rankom Šipkom, a desno drugi bataljon sa komandantom Josipom Mažarom Šošom. Treci bataljon sa komandantom Mirkom Pekićem će nasupati dolinom rijeke Mlječanice.

U vrijeme proboja, tj u 22 sata, na početni položaj nije došao Josip Mažar Šoša, kao ni Boško Šiljegović, te je napad kasnio i počeo u ponoć. Nakon intezivne bitke, u noć 3. jula neke partizanske jedinice su probile obruč, ali su ga osovinske trupe ponovo zatvorile već narednog dana u podne.

Proboj je pokušan i narednog dana ali bez uspjeha, te nakon toga jedinice 2. krajiškog partizanskog odreda nisu bile u mogućnosti preduzimati ofanzivne akcije. Glavna grupa je ostala opkoljena i uglavnom je uništena. Samo nekoliko stotina boraca sa delom stanovništva probilo je obruč i uspelo da se izvuče prema planini Grmeč.

Najmanje što možemo učiniti to je da spriječimo dalji priliv slovenske krvi... Zato je naša dužnost da istrijebimo narode. Mora se razviti posebna tehnika istrebljenja. Šta znači istrebljenje? Da li se pod tim misli uništenje čitavog naroda? Naravno, tako će stvar ispasti. Ako imam snagu da bez ikakve griže savjesti pošaljem u smrt cvijet njemačke omladine, zar onda nemam pravo da uništim milione ove inferiorne rase, koja se množi poput gamadi. Ja ih neću sve poubijati, nego spriječiti da se množe, a zato ću muževe rastaviti od žena. Ima više načina da se jedan narod uništi sistematski i bez krvi. To će biti plansko uništavanje naroda. Jedan od najvažnijih zadataka njemačke politike biće da svim sredstvima spriječi dalji porast slovenskih naroda...^[18]

– Adolf Hitler

Tokom naredne dve nedelje snage Nemaca i NDH sistematski su pročešljavale Kozaru i Potkozarje. Karakteristika ove operacije je posebno brutalan postupak prema civilnom stanovništvu. Jedan broj uhvaćenih stanovnika likvidiran je na licu mesta, dok je većina transportovana u logore. Bila je očigledna namera da se područje potpuno isprazni od stanovništva, kako bi se partizani lišili baze i mogućnosti preživljavanja.

Procenjuje se da su tokom protivpartizanske operacije na Kozari, od 10. juna do 30. jula 1942, okupatorske snage ubile oko 20.000 mještana.^[19]

Žrtve su ustaše ubijale klanjem na licu mesta neposredno nakon zarobljavanja ili na obali Save kod Bosanske Dubice, a neki su po zahtevu nemačkih vlasti, odvedeni na rad u Nemačku. Preostali su odvedeni u hrvatske koncentracione logore, mahom u Jasenovac i Staru Gradišku.

Glavni članak: Koncentracijski logor Jasenovac

Po završetku borbi, veliki broj civila je deportovan u logore. Posle zarobljavanja narod je deportovan delom u Jasenovac, a delom u obližnje privremene logore kod Bosanske Dubice, Kostajnice i druge odakle je zatim prebacivan u Jasenovac u grupama po nekoliko hiljada ljudi. Mnoge žrtve su ubijane odmah. Prema svedočenjima Jevreja sabranim u knjizi "Sećanja Jevreja na logor Jasenovac" ustaše su se brzo rešile ogromnog ljudstva sa Kozare. Prema tim svedočenjima, ustaški koljači su se tih dana najvećih pokolja Kozarčana "po celi dan vucarali po logoru i smejali se pred zatočenicima, pjevali i hvalili se kako su danas imali mnogo posla".^{[nedostaje referenca]}

U jugoslovenskoj istoriografiji o žrtvama civilnog stanovništva nema potpunih podataka, ali se procenjuje da je "oko 45.000 ljudi, većinom žena, dece i staraca, doživelo tešku sudbinu", od čega je deo ubijen, deo deportovan u logore i na rad u Nemačku, a deo raseljen po Slavoniji.^[20] U službenoj politici sećanja republike Srpske nakon 1990-ih, navode se brojke od 68.500 ubijenih civila tokom operacije, od čega 2.300 dece.^[21]

Prema utvrđenim podacima na osnovu popisa, ukupan broj civilnih žrtava rata na Kozari i Potkozarju iznosi oko 35.000 ljudi, od čega je najveći deo stradao upravo u ovoj operaciji i tokom internacije u logore koja je sledila. Među tim žrtvama rata je 11.194 djece do 14 godina.^[22] Prema istraživanju Dragoja Lukića, najviše djece s Kozare stradalo je u jasenovačkim logorima, gdje je živote izgubilo 5.683 mališana u Staroj Gradiški, Jablancu, Mlaki, Uštici i Jasenovcu. U dječjim logorima Gornja Rijeka, Jastrebarsko i Sisak, u transportima, zagrebačkim prihvatilištima i bolnicama, umrlo je 3.254 djece. U pokoljima u rodnim mjestima i zbjegovima na Kozari i Grmeču stradalo je 1.195 djece. Ustaše su ubile 700 djece među 16.500 Kozarčana protjeranih u Slavoniju, Moslavinu i Bilogoru. U logoru Sajmište kod Zemuna umrlo je 234 djece, a iz njemačkih dušegupki nije se vratilo 19 mališana.^[22]

Po ustaškim i nemačkim dokumentima u kozaračkoj ofanzivi zarobljeno je 68.000 ljudi.^{[nedostaje referenca]} Spomen park Kozara prikupio je nepotpuni spisak od 33.398 pobijenih kozaračkih civila dok sudbina mnogih nestalih ni do danas nije poznata.

Na okružnoj konferenciji KPJ za Kozaru, 20. i 21. IX 1942. godine, gubici 2. krajiškog NOP odreda su procenjeni na oko 1700 mrtvih, ranjenih i nestalih, uključujući i 500 ubijenih ranjenika.^[15] Njemački izveštaj pak navodi 1823 mrtva (izbrojano) i 330 zarobljenih partizana, za period o od 5. juna do 4. jula 1942.^[23] U narednom izveštaju od 10. jula broj ubijenih "ustanika" (svi koji su takvima proglašeni) se penje na 2.080.^[24]

Po nemačkim podacima nemačke jedinice imale su 70 mrtvih i 187 ranjenih, a domobranske 475 mrtvih, 725 ranjenih i 510 nestalih.^[15]

Veliki broj onih koji se nisu uspjeli provući kroz obruč pali su u ruke ustašama i Nemcima, i tada su počinjeni veliki zločini nad njima. Na mestu proboja obruča, u jugozapadnom delu Kozare danas se nalazi spomenik nazvan "Patrija".

Operacija Zapadna Bosna je bila prva nemačka operacija u NDH u kojoj su, nakon potpisivanja sporazuma, upotrebljene pomoćne četničke trupe. U zaključnom izvještaju Borbene grupe »Zapadna Bosna«, upućenom generalu Paulu Baderu 5. jula 1942. godine, pohvaljeno je lojalno držanje vojvode Vukašina Marčetića, komandanta četničkog puka »Manjača«:

Predmet: Situacija kod Borbene grupe »Zapadna Bosna«.

2.) Neprijatelj van rejona Kozara — Prosara

U ovom času, zbog sadašnjeg držanja četnika, ne postoji mogućnost ugrožavanja iz rejona istočno od Vrbasa. Trenutno se ne očekuje ni ugrožavanje južno od Banjaluke i zapadno od Sane zahvaljujući lojalnom držanju četnika Marčetića i dobrom držanju hrvatskog garnizona Sanski Most.^[25]

– Vanredni izveštaj Borbene grupe Zapadna Bosna komandujućem generalu i komandantu u Srbiji za period od 5. juna do 4. jula 1942.

Pošto su se pokazali pouzdanim u prvoj zajedničkoj operaciji, učešće četnika u nemačkim operacijama protiv ustanka u NDH je nakon toga nastavljeno.^[26]

Glavni članci: Kozara u Narodnooslobodilačkoj borbi i Bihaćka republika

Oko 900 preživelih partizana je osnovalo Petu krajišku brigadu. U isto vreme, glavnina partizana sa Titom bila je na pohodu iz istočne u zapadnu Bosnu. Neposredno nakon operacije, 31. jula oslobođen je Ključ, a sa dolaskom proleterskih brigada stvorena je prostrana slobodna teritorija u Zapadnoj Bosni, nazvana Bihaćka republika.

I pored privremenog poraza i masovnih deportacija stanovništva, Kozara je ostala jedno od glavnih žarišta narodnooslobodilačke borbe do kraja rata.

Glavni članak: Spomenik Revoluciji na Kozari

Bitka na Kozari je po završetku rata i uspostavljanju jugoslavenske komunističke države postala važan dio njene mitologije, te slavila kao primjer junaštva i mućeništva slabijih i lošije naoružanih partizana koji su nastojali zaštiti narod od nadmoćnog neprijatelja. Preživjeli učesnici tih događaja su o njima ostavili niz svjedočanstva u obliku memoarskih zapisa i drugih književnih djela, ali vjerojatno najpoznatije djelo od svih je Stojanka majka Knežopoljka, epska poema koju je bio napisao Skender Kulenović. Godine 1962. je povodom 20. godišnjice snimljena Bitka na Kozari, igrani film u kojem su rekonstruirani ti događaji i koji se smatra jednim od najpoznatijih ostvarenja partizanskog žanra, odnosno jugoslavenske kinematografije. Godine 1967. je ukazom predsjednika SFRJ Josipa Broza Tita Kozara kao poprište bitke proglašena nacionalnim parkom.

U jugoslavenskoj, ali i međunarodnoj javnosti je zanimanje za bitku 1980-ih izazvalo otkriće da je Kurt Waldheim, tadašnji austrijski predsjednik i bivši generalni sekretar UN kao mladi oficir Wehrmachta sudjelovao u bitci, te je stoga, neposredno ili posredno bio povezan sa tada počinjenim ratnim zločinima.

• Todić, Drago (2014). „Kozara – simbol ljepote, otpora i stradanja”. u: Lukić, Vladimir (sr). Zločini genocida Nezavisne države Hrvatske na Kozari i u Potkozarju u Drugom svjetskom ratu. Banja Luka: Udruženje "Jasenovac-Donja Gradina“. str. 55—59. Pristupljeno 29. 3. 2023. 

• Spisak osovinskih operacija u Jugoslaviji
• Suradnja četnika sa NDH

Bitka na Kozari na Wikimedijinoj ostavi

• Bitka na Kozari (znaci.org)
• Obren-Obrad Stišović: FRONTALNE BORBE I PROBOJ OBRUČA ZA VREME OFANZIVE NA KOZARU
• Dragoje Lukić - RAT I DJECA KOZARE

• p
• r
• u

Drugi svjetski rat u Jugoslaviji

Sukobljene
strane

Saveznici	Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije • Komanda Srednjeg Istoka • Crvena armija
Osovina	Wehrmacht • Italijani (do 1943.)  • Bugari (do 1944.)  • Ustaše i Domobrani • Nedićevci i Ljotićevci • Četnici ili JVuO (počeli kao Saveznici)  • Slovenski domobrani • Balisti

Vođe
i vojskovođe

Saveznici	Josip Broz Tito • Arso Jovanović • Peko Dapčević • Koča Popović • Sava Kovačević • Ivo Lola Ribar • Moša Pijade • Kosta Nađ • Edvard Kardelj • Milovan Đilas • Fitzroy MacLean • Henry Maitland Wilson • Fjodor Tolbuhin
Osovina	Alexander Löhr • Maximilian von Weichs • Franz Böhme • Hans Felber • Glaise-Horstenau • Pirzio Biroli • Mario Roatta • Ante Pavelić • Slavko Kvaternik • Mladen Lorković • Milan Nedić • Dimitrije Ljotić • Kosta Pećanac • Dragoljub Mihailović • Momčilo Đujić • Pavle Đurišić • Sekula Drljević • Lav Rupnik

Tok rata

1941. Ustanak	Martovski puč • Aprilski rat • Okupacija • Ustanak (NDH • Crna Gora • Srbija • Slovenija • Makedonija) • Drvar • Kosmaj • Loznica • Krupanj • Užička Republika • Šabac • Mačva • Gornji Milanovac • Kraljevo • Gušenje ustanka u Srbiji (Divci, Napad četnika na Užice, Kadinjača, Mihailović) • Povlačenje u Sandžak • Pljevlja • Olovo
1942. Bihaćka Republika	Dražgoše • Gušenje ustanka u istočnoj Bosni (Igmanski marš) • Borbe za Istočnu Bosnu • Prijedor • Petrova gora • Treća ofanziva (Trio, Antipartizanska ofanziva u Crnoj Gori) • Četnički pučevi u Bosni • Kozara • Vlasenica • Pohod u Bosansku krajinu • Udbina • Kupres • Livno • Mrkonjić Grad • Gojlo • Jajce • Ljubljanska pokrajina • Albia • Fruška gora • Velika Kapela • Alfa • Kopaonik • Bijela • Beta • Glina • Bihać • Bosanski Novi • Sanski Most • Majur
1943. Neretva Sutjeska Kapitulacija Italije	Teslić • Okučani • Weiss (Weiss I, Weiss II) • Neretva (Prozor, Jablanica, Konjic, Gornji Vakuf, Proboj) • Prodor NOVJ u Hercegovinu • Braun • Drina • Teufel • Prodor NOVJ u Crnu Goru • Lika • Schwarz (Razoružanje četnika, Sutjeska) • Velika Kladuša • Vlasenica • Paula • Zvornik • Varaždin • Lepenica • aerodrom Rajlovac • Bugojno • Neštin • Kapitulacija Italije (Osovina, Split, Istra, Provala oblaka) • Zrin • Tuzla • Ofanziva JVuO • Prijepolje • Kolašin • Višegrad • Zenica • Travnik • Štampetov most • Balkanski klanac • Sanski Most • Jesenji pljusak • Virovitica • Koprivnica • Traufe • Glina • Nemačka zimska ofanziva • Ziethen • Kugelblitz (Prijepolje) • Panter • Snežna oluja • Banja Luka
1944. Desant na Drvar Bitka za Srbiju Sremski front	Huk šume • Napfkuchen • Prvi prodor NOVJ u Srbiju (Ivanjica) • Buktinja • Čaglin • Drežnica • Falkenjagd • Februarski pohod • Pik • Bura • Hajka • Popovo polje • Dachstein • Drugi prodor NOVJ u Srbiju • Nemačka ofanziva u istočnoj Bosni • Braunšvajg • Cazin • Lomnica • Korčula • Martin Brod • Prolećna ofanziva • Ljubija • Šolta • Šah • Drvar • Brač • Delnice • Podgorač • Čazma • Blitz • Denkerk • Bosiljevo • Toplica-Jablanica • Sniježnica-Trusina • Muholovka • Röslein • Andrijevica • Treći prodor NOVJ u Srbiju (Kopaonik) • Durmitor • Brezna • Savezničko bombardovanje (Vazdušni most, Ratweek) • Jelova gora • Dunavski vilenjak • Prijedor • Cazin • Banja Luka • Brač • Hvar • Valjevo • Aranđelovac • Cirkus • Trebinje • Niš • Kruševac • Beograd • Sremski front • Kosovo • Mostobran Kraljevo • Prilep • Draufgänger • Travnik • Cazin • Batina • Koprivnica • Našice • Knin • Proboj Armijske grupe E (Proboj iz Srbije, Proboj kroz istočnu Bosnu, Sjemeć, Proboj iz Crne Gore, Zeleni put II) • Četnička ofanziva u istočnoj Bosni • Virovitički mostobran • Decembarska ofanziva
1945. Oslobođenje	Nemački protivudar • Travnik • Zimska oluja • Vukodlak • Mostar • Rübezahl • Bolman • Kraj zime • Majska oluja • Sarajevo • Bosanska golgota • Lijevča polje • Karlovac • Rijeka • Trst • Zelengora • Blajburg • Odžak

Ratni zločini

(spisak osuđenih)

Logori	Jasenovac • Sajmište • Banjica • Ciglana • Jadovno • Jajinci • Topovske šupe • Stara Gradiška • Šabac • Niš • Lepoglava • Jastrebarsko
Pokolji	Blagaj • Vrginmost • Drvar • Grahovo • Glina • Skela • Šabac • Kraljevo • Kragujevac • Valjevo • Novi Sad • Drakulić • Zabiokovlje • Imotski-Ljubuški • Gata • Prozor • Bijelo Polje • Sandžak i istočna Bosna • Pivska župa • Vranić • Rača • Drugovac • Blajburg

Vidi još: Narodnooslobodilačka borba • AVNOJ • Saveznici i Jugoslavija • Osovinske operacije • Napadi na garnizone NDH • Antipartizanske operacije u NDH • Kolaboracija četnika • Njemački zločini • Genocid u NDH • Holokaust • Demografski gubici