Anadolu gelengisi

Spermophilus xanthophrymnus
Korunma durumu
Neredeyse tehdit altında (IUCN 3.1)[1]
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Mammalia Takım: Rodentia Familya: Sciuridae Oymak: Marmotini Cins: Spermophilus Tür: S. xanthophrymnus
İkili adlandırma
Spermophilus xanthophrymnus (Bennet, 1835)
Anadolu gelengisinin dağılım alanı

Spermophilus xanthophrymnus veya Anadolu gelengisi,^[2] Anadolu yer sincabı,^[2] Anadolu tarla sincabı^[2] Sciuridae familyasının Marmotini oymağından Spermophilus cinsine bağlı bir kemirgen türüdür.^[3] Ermenistan, İran ve Türkiye'de bulunur.^[4] Bilimsel adı kabaca “alt kısımları sarı olan tohum sever” olarak çevrilebilir.

Diğer birçok yer sincabı gibi, Anadolu gelengisi türü de yuvarlak bir gövdeye ve başa, kısa bacaklara ve kuyruğa sahiptir. Toplam uzunluğu 25 ila 29 santimetre (9,8 ila 11,4 inç) ve ağırlığı 235 ila 490 gram (8,3 ila 17,3 oz) olan erkekler, 23 ila 28 santimetre (9,1 ila 11,0 inç) ve 170 ila 410 gram (6,0 ila 14,5 oz) olan dişilerden belirgin şekilde daha büyüktür. Kuyruk 3 ila 6 santimetre (1,2 ila 2,4 inç) uzunluğundadır.

Kürkü vücudun büyük bölümünde aynı renktedir ve Avrupa yer sincabı gibi komşu türlerde bulunan daha koyu işaretlere sahip değildir. Anadolu gelengileri tipik olarak devetüyü rengindedir, ancak grimsi ile koyu kahverengi arasında değişebilir. Alt taraf ve uzuvlar vücudun geri kalanından biraz daha soluktur ve genellikle sarımsı renktedir. Tek belirgin işaretler gözlerin etrafındaki dar beyaz halkalar ile çene ve boğazdaki beyaz yamadır. Dişilerin sekiz ya da on adet meme başı vardır ve her iki cinsiyette de koku üreten anal bezler bulunur.^[5]

Anadolu gelengileri Türkiye'de İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgesinde bulunur ve yayılış alanlarının en doğu ucunda İran ve Ermenistan'a kadar uzanır. Akdeniz Bölgesinin Antalya ve Çukurova ovası bölgelerinde de küçük, izole popülasyonlar tespit edilmiştir, ancak tür bunun dışında kıyıya yakın bölgelerde ve Avrupa tarafında bulunmamaktadır. Bozkırda ve alpin çayırlarda, 800 ila 2.900 metre (2.600 ila 9.500 ft) yükseklik arasında yaşarlar.^[5]

Anadolu gelengisinin sırasıyla kuzeybatı yaylalarında ve Anadolu'nun orta ovalarında yaşayan iki alt türü daha önce tanınmış olsa da, farklı kimliklerini destekleyecek çok az bilimsel kanıt var gibi görünmektedir.^[6]

Evcilleştirilmiş bitkilerin yanı sıra öncelikle pıtrak, devedikeni, çobançantası, hardal bitkisi, yabani soğan, veronica ve yabani tahıllar gibi dayanıklı bitkilerin tohumları, yaprakları ve sürgünleriyle beslenirler. Öncelikle otçul olmalarına rağmen, küçük omurgasızları da yiyebilirler. Tercih ettikleri yaşam alanının nispeten kurak olması nedeniyle, nadiren de olsa serbest su içerler ve tüm ihtiyaçlarını beslenmelerinden karşılarlar. Doğal yırtıcıları arasında puhu kuşları, şahinler, doğanlar ve kızıl tilkiler bulunur.^[5]

Anadolu gelengileri, kış boyunca kış uykusuna yatan, günlük yaşayan, yuva yapan hayvanlardır. Normal yuvaları yaklaşık 21 ila 57 santimetre (8,3 ila 22,4 inç) derinliğinde basit tünellerdir. Bununla birlikte, yuvalama veya kış uykusu için kullanılan yuvalar 219 santimetre (86 inç) kadar derin olabilir ve ek girişlere ve derin yuvalama ve yiyecek depolama odalarına sahip olabilir.^[5] Kesin zamanlama yerel iklime bağlı olsa da, genellikle Eylül'den Mart'a kadar kış uykusuna yatarlar. Anadolu gelengilerinde kış uykusu, vücut sıcaklığının 10 santigrat derece veya daha fazla düştüğü ve kısa süreli uyanma dönemleriyle ayrılan, birkaç haftaya kadar süren uyuşukluk nöbetlerinden oluşur.^[7]

Anadolu gelengileri Mart veya Nisan aylarında kış uykusundan çıktıktan kısa bir süre sonra yeraltında çiftleşir. Çiftleşme mevsimi boyunca erkekler birkaç dişi arasında seyahat eder ve eşlere erişmek için birbirleriyle kavga edebilirler. Dişiler her yıl üç ila dokuz (çoğunlukla dört veya beş) yavrudan oluşan tek bir yavru üretir ve gebelik yaklaşık 25 gün sürer. Yavrular kör ve tüysüz doğar, 5 ila 7 gram (0,18 ila 0,25 oz) ağırlığındadır. Tüyler 15. günde belirmeye başlar ve gözler 22-25. günlerde açılır. Dört haftalık olduklarında yuvadan çıkmaya başlarlar ve yedi hafta içinde tamamen sütten kesilirler.^[5]

Anadolu gelengilerinin fosilleri erken Pleistosen'den bilinmektedir ve Sakız Adası'na kadar batıdan bazı örnekler içermektedir, bu da türün eskiden bugünkünden daha geniş bir dağılıma sahip olduğunu düşündürmektedir.^[5]

Biyokimyasal çalışmalar, türün yaşayan en yakın akrabaları olan Avrupa yer sincabı ve Toros gelengisinin ortak atasından yaklaşık beş milyon yıl önce ayrıldığını göstermektedir. Bu, Miyosen'in sonlarında İstanbul Boğazı'nın oluşumu ve ardından Anadolu'nun Avrupa'dan ayrılmasıyla aynı zamana denk geliyor. Son buzul çağı sırasında Anadolu bölgesindeki küçük dağ sığınaklarında hayatta kalmış olabilirler.^[6]

Anadolu gelengileri, mevcut olduklarında tarımsal tahılları tüketeceklerinden, birçok bölgede zararlı olarak kabul edilirler ve zehirlenebilirler. Sonuç olarak, İç Anadolu Bölgesinde tarımın artması, 21. yüzyılın ilk 10 yılında yer sincabı popülasyonlarında %20-25'e varan düşüşlere yol açmıştır. Bu düşüş göz önüne alındığında, Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği, IUCN Kırmızı Listesinin 2009 baskısında Anadolu gelengisini “Tehdide Yakın” olarak yeniden sınıflandırmıştır; tür daha önce En Az Endişe Verici olarak kabul edilmekteydi.^[8] Anadolu gelengileri Türkiye Cumhuriyeti'nde de yasal korumaya sahiptir.^[5]

Wikimedia Commons'ta Anadolu gelengisi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.