Frizatik

Frizatik (lat. frisaticus, nem. Friesacher) , frizatički ili frizaški fening je bio srebrni srednjovekovni dinar, koji se od početka 12. do sredine 13. veka kovao u Koruškoj, Kranjskoj, Štajerskoj i kasnije Hrvatskoj, odnosno Slavoniji.

Frizatik je naziv dobio po gradu Breže (nem. Friesach) u Koruškoj (danas Austrija), gde je Konrad, nadbiskup Salcburga prvi kovao velike srebrne dinare, koji su tokom narednih 100 godina služili kao platežno sredstvo.^[1]

Nakon Konrada, frizatike su kovali i drugi nadbiskupi, do 1200. godine. Ubrzo nakon početka kovanja frizatika u Brežama, oko 1150. dinare su po uzoru na frizatike, počeli da kuju i koruške vojvode.^[1] Zlatno doba frizatik je imao za vreme nadbiskupa Eberharda II, koji je u Brežama imao svoju rezidenciju.^[2]

Konradovi frizatici su zbog svoje kakvoće (visokog procenta srebra) postali veoma tražena valuta i u susednim zemljama. Veoma sličan novac kovali su u brojnim kovnicama i drugi srednjoevropski crkveni i svetovni velikodostojnici, neki od njih i u Kranjskoj, Štajerskoj i Slavoniji.^[3]

Početkom 13. veka otvorene su takozvane pogranične kovnice u Kranjskoj i Štajerskoj, uz reke Dravu, Savu i donji deo Krke, jer su tuda vodili trgovački putevi iz Alpa prema Hrvatskoj i Mađarskoj, pa su tamošnje vojvode želele da imaju svoj novac, umesto venecijenskog i akvilejskog novca, koji se do tada koristio kao trgovačko platežno sredstvo.^[1]

Nakon napada Mongola na Mađarsku 1241. godine, što je za dugi niz godina uništilo tu državu, a zatim i nakon nastojanja kralja Bele da sredi novčane prilike, došlo je do zastoja u trgovini i u radu pograničnih kovnica. Kada je trgovina sa Mađarskom ponovo uspostavljena, ulogu frizatika je preuzeo bečki filir. ^[1]

Salzburški nadbiskupi su kovali frizatike od 1130. do sredine 14. veka na području današnje Slovenije i Austrije, ali se frizatici pominju do prve polovine 15. veka.^[4]

Frizatici su pravljeni na nepravilinim pločicama i nepravilno su kovani. Na većini primeraka, s jedne strane nalaze se sveci ili biskupi i nadbiskupi, dok se sa suprotne strane nalaze pročelja crkava, anđeli i drugi likovi. Novac je sitan i bio je lako prenosiv, a istovremeno večan i neuništiv, pa se lako širio. Frizatici se smatraju primerima romaničke minijaturne skulpture i svakako su imali veliki uticaj na umetnička dela većih dimenzija.^[3] Zahvaljujući njima, putujući umetnici, klesari i slikari su lako mogli doći do inspiracije za izgradnju sakralnih i svetovnih građevina.^[4]

Velike količine frizatika pronađeni su kod Zrenjanina, Gajevog sela u Bosni i u Hrvatskom Zagorju.^[1]

Zbog odlične kakvoće i lošeg kvaliteta ugarskog novca u Ugarskoj se frizatik koristio od Bele II, koji je kovanje frizatika odobrio po čitavom kraljevstvu.^[2]

Nakon pristupanja Hrvatske u državnu zajednicu sa Ugarskom 1102. godine,^[5] Hrvatska je priznala ugarskog vladara, a njome su upravljali hercezi.^[6] U Hrvatskoj se nije koristio ugarski novc, već je i dalje u opticaju bio vizantijski novac, kovan u zlatu, srebru i bakru.

Krajem 12. veka došlo je do valutne promene.^[5] Frizatike je u Hrvatskoj, u vreme kralja Emerika,^[4] kovao njegov mlađi brat, herceg, kasnije kralj Andrija II. Smatra se da su frizatici iz 1196. hercega Andrije, koji je u to vreme urpavljao hrvatskom zemljom od Drave do Huma na jugu prvi hrvatski frizatici. Izrađivao ih je da bi sprečio širenje stranog novca i kako bi uživao od koristi izrade sopstvenog novca. Kovao ih je do 1204.^[5] Njegovi frizatici su bili prečnika 16 milimetara, težine 0,66 grama, na licu nosi polukružni natpis „Andrija vojvoda Hrvatske“ (lat. ANDREAS D(ux) CR(oatiae)), u polju stoji slavonsko-hrvatski grb: polumesec sa zvezdom, dok je na naličju crkveni svod ili tvrđava s dva tornja, a iznad njih tri kružnice i zvezda.^[7]

Kasnije, nakon što je herceg Andrija postao hrvatsko-ugarski kralj (1205), frizatike su nastavili da kuju i naredni hrvatski banovi i hercezi (vojvode), poslednji od njih herceg Bela, kasnije kralj Bela IV iz dinastije Arpadovića i njegov brat, herceg Koloman.^[4]

Dolaskom na presto Bele IV, u Slavoniji je započeto kovanje nove vrste novca, slavonskih dinara, koje neki autori pogrešno nazivaju slavonski banovac (s obzirom da banovac znači podban ili osoba koja zamenjuje bana).^[8]

Hrvatski frizatici se po kvalitetu ipak nisu mogli meriti sa pravim frizaticima.^[5]

Oko 1236. godine došlo je do reforme u hrvatskom novcu.^[5] Naime, do tada su se hrvatski frizatici, prema kraljevskom zakonu svake godine kovali iznova. Stanovnici Slavonije su morali sav novac koji su posedovali da zamene za nove kovanice. Međutim, za tu uslugu su gubili velike količine novca, jer su za tri stare kovanice, dobijali samo dve nove. Osim toga, svake godine su nove kovanice bile slabijeg kvaliteta i gubile su od svoje nominalne vrednosti, a do slične pojave došlo je u čitavoj Evropi. Na taj način, vladari su sticali velike prihode, pa su ljudi više koristili naturalnu razmenu umesto novca. Pošto je kralj Bela IV došao na presto. Kako bi se izbegao neprestan gubitak vrednosti novca, njegov brat herceg Koloman sproveo je reformu po kojoj je novac koji će stalno imati jednak izgled, istu težinu prosečnu težinu od 0,93 grama i prečnika 15 milimetara, te isti procenat srebra 900/1000, s pravom opticaja tokom više godina, dok se kovanice ne bi iskrzale od upotrebe.^[5][9] Na taj način im je bila osigurana trajna i nepromenjiva vrednost koja je uglavnom zadržana tokom stotinjak godina koliko se ovaj novac kovao. Da bi se nadoknadio prihod koji je dobijao od ranije zamene novca, herceg je uveo novi porez od sedam slavonskih dinara po kući.^[9]

Slavonski dinari bili su mnogostruko kvalitetniji i ugledniji od hrvatskih frizatika.^[2] Sa njihovom pojavom sredinom 13. veka, fizatici su nestali s hrvatskog pordučja.^[10]

Slavonski dinar su kovali banovi i hercezi, kao zakoniti zastupnici ugarskog kralja u Slavoniji.^[2] Od prethodnog novca slavonski dinari su se razlikovali ne samo po boljem sastavu srebra, već i po kvalitetnijem sečenju, savršenijoj tehnici kovanja, ali i po likovnom sadržaju. Izgledom se ovaj novac ubrajao među najlepše evropske kovanice tog vremena. Na prednjoj strani srebrene pločice prikazana je kuna u trku na levu ili desnu stranu. Na obodu lica je stajao i kružni natpis lat. Moneta regis p(ro) Sclavonia, ako su kovane za bana ili lat. Moneta dvcis p(ro) Sclavonia, ako je novac kovan za hercega. Natpis je u početku bio omeđen jednom, a kasnije dvema niskama bisera. Lik kune je izabran zato jer je njeno krzno u srednjovjekovnoj Slavoniji bilo drevno platežno sredstvo, odnosno kožni novac. Tako je 1224. godine jedno krzno kune vredelo deset slavonskih dinara. Na naličju je prikazan dvostruki (patrijarhalni) krst. Ispod donje prečke krsta su dve krunisane glave, okrenute jedna prema drugoj, koje najverovatnije predstavljaju kralja i hercega. Iznad donje prečke u ravni sa gornjom, stajali su zvezda i polumesec. U kasnijim serijama u ravni sa donjom prečkom krsta stajale su oznake koje su detaljnije opisivale osobu koja je kovala novac ili kralja za vreme kojeg je novac kovan ili naziv kovnice.^[9] Uz dinara su se kovali i poludinari (oboli) na kojima je stajao skraćeni naziv lat. Rex Sclavonie ili lat. Dvx Sclavonie.^[11]

Slavonski dinari i poludinari su se kovali najpre u kovnici Pakracu, a od 1260. u Zagrebu, za Belu IV , Stejpana V , Ladislava IV, Andriju III, Karla I i Ludovika I,^[12] sve do 1384,^[2] kada je zbog centralizacije kraljevstva i nametanja ugarskog kraljevskog novca ukinuta povlastica kovanja autonomne valute,^[13] slavonski dinar je povučen, a uvedeni su ugarski srebrni dinari koji su se takođe kovali u Zagrebu.^[14] Slavonija nakon toga više nikada nije dobila pravo kovanja sopstvenog novca.^[15]

Slavonski dinar pronađen je, osim na teritoriji Hrvatske, u Bosni i Hercegovini, Sloveniji, Mađarskoj, Srbiji i Rumuniji.^[16]

Hrvatski frizatik i slavonski dinar su bili jedini autonomni hrvatski novac u srednjem veku, koji se koristio isključivo u Slavoniji, ali ne i u drugim delovima Ugarske. Nakon njih, sve do Nezavisne države Hrvatske nije postojao poseban hrvatski novac.^[17]

• Pogačnik, Albin (1973). „Osnovni podaci o frizaticima”. Bilten (Zagreb: HND) 24. 
• Mirnik, Ivan (2008). „Najsitnija kulturna dobra - Novac i njegova uloga u srednjovjekovnoj Hrvatskoj i Slavoniji”. Godišnjak (Zagreb: Ured za kulturna dobra Zagrebačke biskupije) 24. 
• Križan, Branko (2010). „Kovnica je bila u Pakracu”. Godišnjak (Pakrac: Povijesno društvo Pakrac-Lipik) 7. Arhivirano iz originala na datum 2016-08-12. Pristupljeno 2016-10-09. 
• Kovačević, Mate (1993). Ivan Tolj. ur. „Stari Hrvatski novac”. Hrvatski vojnik (Zagreb: Ministarstvo obrane Republike Hrvatske) 42. ^{[mrtav link]}
• Kovačević, Darko (2015). Zoran Jaćimović. ur. „Denar hercega Andrije kovan je u srebru ne u zlatu!”. Glas Slavonije (Osijek: Glas Slavonije d. d.). ISSN 1333-9486. 
• Garmaz, Željko (2015). Goran Gavranović. ur. „Neprocjenjivi novčić: Tajna prvog hrvatskog srebrnjaka”. 24 sata (Zagreb: 24 sata d.o.o.). 
• Benković, Stjepan (2006). „O obljetnici, kovnici i banovcu”. Zbornik (Pakrac: Povijesno društvo Pakrac-Lipik) 3. ISSN 1845-111X. Arhivirano iz originala na datum 2016-08-12. Pristupljeno 2016-10-15. 
• Herman Kaurić, Violeta (2006). „Srednjovjekovni Pakrac i njegovi banovci”. Zbornik (Pakrac: Povijesno društvo Pakrac-Lipik) 3. ISSN 1845-111X. Arhivirano iz originala na datum 2016-08-12. Pristupljeno 2016-10-15.