Zabudowa rejonu głównego dawnej kopalni Rozbark
nr rej. A/213/07 z 8 października 2007[1] | |||
Maszynownia szybu Bończyk i kopalniana kotłownia, widok z zachodu (2020) | |||
Państwo | Polska | ||
---|---|---|---|
Województwo | |||
Miejscowość | Bytom (Rozbark) | ||
Adres | ul. Chorzowska 12[1], ul. Wojciecha Kilara 29[2] (cechownia) | ||
Styl architektoniczny | neogotyk (maszynownia), neobarok (cechownia) | ||
Architekt | |||
Ukończenie budowy | 1886–1915 | ||
Pierwszy właściciel | |||
Kolejni właściciele | Kopalnia Węgla Kamiennego Rozbark, Spółka Restrukturyzacji Kopalń | ||
Obecny właściciel | miasto Bytom | ||
Położenie na mapie Bytomia | |||
Położenie na mapie Polski | |||
Położenie na mapie województwa śląskiego | |||
50°20′33,3″N 18°55′50,5″E/50,342583 18,930694 | |||
|
Zabudowa rejonu głównego dawnej kopalni Rozbark – zespół budynków: maszynownia szybu Bończyk z 1907 roku, cechownia z 1911 roku, kotłownia z 1915 roku oraz mur oporowy z 1886 roku w Bytomiu-Rozbarku, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego.
Historia
Budynki cechowni, maszynowni, kuźni, straży pożarnej, dwa budynki administracyjne oraz budynek dyrekcji[3] powstały na zlecenie spółki Georg von Giesches Erben[4], która kupiła kopalnię od bankiera Friedmanna w 1890 roku[5]. Były wykorzystywane przez Kopalnię Węgla Kamiennego Rozbark (wcześniej Heinitz[4]), która prowadziła wydobycie od 1877 roku[6] do 2004 roku[7][8][9]. Po zakończeniu eksploatacji, zabudowania trafiły do Spółki Restrukturyzacji Kopalń[10], która zrezygnowała z ochrony obiektów[11]. W efekcie były one niszczone i rozkradane[11] przez zbieraczy złomu[12][10]. Stalowe wieże szybowe zostały wyburzone na początku XXI wieku[8]. 3 września 2007 roku budynki dawnej cechowni, kotłowni, maszynowni szybu Bończyk, a także mur oporowy wraz z najbliższym otoczeniem zostały wpisane do rejestru zabytków województwa śląskiego[3][13].
Budynki kuźni i warsztatu ślusarskiego przy ul. Chorzowskiej w Bytomiu zostały wyburzone około 2012 roku z uwagi na ich bardzo zły stan techniczny[14]. Około 2009 roku obiekty przejęło miasto Bytom[10], które pragnęło odzyskać teren kopalni co najmniej do 2006 roku[11]; w 2009 roku planowano wówczas przekształcić wówczas otoczenie zabudowań w dzieło sztuki–ogród, zadania miał podjąć się francuski artysta Jean-Paul Ganem[10], do realizacji projektu jednak nie doszło z braku sponsorów[12].
Zabudowania pokopalniane, w tym budynki maszynowni i kotłowni mają zostać przekształcone w Centrum Sportów Wspinaczkowych i Siłowych, projekt o nazwie „Uratowanie przed rozbiórką i rewitalizacja zespołu dawnej kopalni Rozbark wpisanej do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego poprzez utworzenie unikatowego w skali kraju Centrum sportów wspinaczkowych i siłowych w Bytomiu przy ul. Chorzowskiej”[15] jest dofinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Regionalnego w ramach RPO-WSL na lata 2014-2020, w obrębie Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych Subregionu Centralnego[16].
Mur oporowy
Mur oporowy wzniesiono w 1886 roku[1]. Został naprawiony i wyremontowany[17] w 2020 roku[16]. Inwestor, Skarpa Bytom, planuje umieścić na murze mural nawiązujący z jednej strony do historii Bytomia, zaś z drugiej do nowej funkcji obiektów po byłej kopalni[16].
Maszynownia szybu Bończyk
Szyb Mauve (pol. Malwa[18], późniejszy Bończyk bądź Bonczyk[19]) był drążony po 1863 roku na zlecenie bytomskiego radcy komercjalnego, doktora Ottona Friedlaendera[19]. Podczas głębienia szybu napotkano kurzawkę, która spowodowała zalanie szybu i urządzeń[19]. Prace po zastosowaniu pomp i uszczelnieniu były kontynuowane, a szyb osiągnął głębokość 190 m[20]. Około 1888 roku szyb miał głębokość 350 m i był wówczas 2. najgłębszym szybem w rejonie Bytomia[21], a około 1912 roku był głęboki co najmniej na 540 m[22]. Projekt budynku maszyny wyciągowej szybu Mauve dla kopalni Heinitz autorstwa Emila i Georga Zillmannów powstał w marcu 1907 roku w Charlottenburgu[18] i w tymże roku obiekt został wzniesiony[1]. We wrześniu 1908 roku we wnętrzu zamontowano elektryczną maszynę wyciągową produkcji firmy Brown Boveri[23] napędzaną turbiną parową[22] firmy Brown, Boveri-Parsons[24]; była to pierwsza oddana do użytku maszyna wyciągowa tego typu[22]. Po zaprzestaniu użytkowania budynku jako maszynowni szybu Bończyk zaadaptowano jego przestrzeń na warsztaty szkolne[3][13][25]. Budynek maszynowni pomimo wpisania do rejestru zabytków niszczał z roku na rok[26]. Prace rewitalizacyjne maszynowni były na ukończeniu w 2020 roku[16].
Cechownia
Projekt cechowni autorstwa Emila i Georga Zillmannów powstał w maju 1910 roku[27]. Budynek wzniesiono w 1911 roku[1], był wykorzystywany m.in. do świętowania uroczystości barbórkowych[7]. Od zachodu budynek został przebudowany, co zaburzyło jego pierwotną symetryczność[27]; w jego pobliżu stoi stróżowka[12] W jego wnętrzu kręcono sceny do filmów Kazimierza Kutza pt. Perła w koronie[7] i Sól ziemi czarnej[8]. W 2007 roku usunięto z sali zbornej ołtarz ku czci św. Barbary i przekazano go parafii św. Jacka w Bytomiu[27]. Cechownia zachowała się najlepiej ze wszystkich elementów omawianego kompleksu[12]. W 2012 roku budynek poddano rewitalizacji, nie zachowano jednak wówczas oryginalnych stropów, dachów, wymieniono stolarkę okienną i drzwiową, usunięto metalowy płot w stylu secesyjnym[28]. Sala zborna została przekształcona w salę widowiskową[14] o pojemności blisko 200 miejsc[12]. Budynek od 2013 roku[7] został siedzibą Teatru Tańca i Ruchu Rozbark[2][9], sam teatr oficjalnie rozpoczął swą działalność 7 marca 2014 roku[9]. Obok cechowni znajduje się także dawny budynek administracji kopalni, który także poddano rewitalizacji i przekształcono na hotel[12]. W 2017 roku przed cechownią ustawiono statuę z 1935 roku autorstwa Waltera Tuckermanna przedstawiającą górnika, która wcześniej znajdowała się na terenie bytomskiej kopalni Centrum[29].
Kotłownia
Budynek kotłowni wzniesiono w 1915 roku[30]. Wewnątrz zachowały się stalowe konstrukcje[16]. 4 lipca 2019 roku[31] podczas rozbiórki 75-metrowego[31] (bądź 76-metrowego[12]) komina kotłowni w wyniku jego samoistnego[17], niekontrolowanego[31]ps zawalenia na kotłownię[31] część budynku uległa zniszczeniu i zawaleniu[16][17]. Planowana jest odbudowa zniszczonej części kotłowni oraz wykonanie betonowej posadzki[16]. Na zewnętrznej ścianie kotłowni od strony ul. Chorzowskiej ma powstać podświetlona ścianka wspinaczkowa[17] w formacie trójboju olimpijskiego – byłaby to pierwsza ścianka tego typu w Polsce[17].
Architektura
Mur oporowy
Mur dochodzący w najwyższym punkcie do 5 m wysokości został wzniesiony z cegły, jest otynkowany, wieńczy go dekoracyjna kuta balustrada[25]. W czasach PRL-u ponad murem wisiał napis „KOPALNIA ROZBARK”, wykonany z pojedynczych liter[32].
Maszynownia szybu Bończyk
Budynek został wzniesiony z cegły na rzucie prostokąta[25] jako hala w stylu neogotyckim[18] bądź historyzującym z elementami neogotyku[25], obiekt dwukondygnacyjny, podpiwniczony, nakryty czterospadowym dachem[25]. Na dłuższych ścianach znajdują się duże okna, które podzielono laskowaniem oraz arkadkami, zamykają je obniżone łuki ostre[18]. Nad nimi umieszczono blendy udekorowane maswerkami[18]. Na krótszych ścianach znajdują się niewielkie blendy w postaci tarcz herbowych budzące skojarzenia z architekturą gotyckich zamków[18], w narożach maszynowni znajdują się uskokowe skarpy[25]. Wejście do budynku z zielonymi drewnianymi drzwiami znajduje się asymetrycznie w ścianie północnej[18], zamyka je obniżony łuk ostry oraz dwuspadowy drewniany daszek[18] barwy zielonej[26] (zdemontowany). Barwy zielonej, kontrastującej z czerwienią ceglanej elewacji, są także ceglane wypełnienia blend oraz pulpitowe parapety[26].
Cechownia
Symetryczny budynek ceglany wzniesiony w systemie bazylikowym[13] na rzucie wydłużonego prostokąta[30], wzniesiony w stylu neobarokowym[27] bądź historyzującym z elementami neobaroku[30], dwukondygnacyjny w części wschodniej[30], z dobudówką od zachodu[27], wewnątrz trójnawowy[13]. Wejście do budynku znajduje się od wschodu[27]. W jego centrum znajduje się sala zborna z charakterystycznymi oknami, których łuki wznoszą ponad gzyms pozostałej części budynku tworząc falującą linię[27]. Głównym oknom towarzyszą mniejsze okna elipsoidalne[27]. Ściany sali zbornej zostały pokryte białymi i zielonymi glazurowanymi cegłami[27]. W tejże sali znajdował się ołtarz ku czci św. Barbary z obrazem autorstwa berlińskiego malarza E. Grossmanna[27]. Pierwotny projekt zakładał drewniane stropy, które były dopasowane do falującej linii elewacji na zewnątrz budynku[27]. Salę zborną otaczają dużo niższe pomieszczenia biurowe, które nakrywa dach pulpitowy[27]. Na zewnątrz zastosowano kontrastową kolorystykę zielono-czerwoną, a wewnątrz biało-zieloną[27], na elewacji zakończone geometrycznie lizeny[4].
Kotłownia
Dwukondygnacyjny budynek kotłowni został wzniesiony z cegły na rzucie wydłużonego prostokąta[30]. Wyższa część północna jest nakryta dachem mansardowym[30], natomiast część południową nakrywa dach pulpitowy[30].
Galeria
- Mur oporowy
- Kopalnia Heinitz, z lewej mur wokół maszynowni (przed 1916)
- Murale na murze (2018)
- Murale, zamurowany otwór w murze oraz graffiti (2018)
- Kuta balustrada wieńcząca mur (2020)
- Maszynownia szybu Bończyk
- Plan budowy maszyny wyciągowej szybu Mauve (przed 1911)
- Wnętrze maszynowni (przed 1938)
- Elewacja północna (2019)
- Widok z ul. Chorzowskiej (2019)
- Cechownia
- Metalowy płot przy wejściu (przed 1938)
- Cechownia i komin kotłowni (2018)
- Wejście główne (2019)
- Elewacja południowa (2020)
- Kotłownia
- Kotłownia z kominem (2013)
- Widok z zachodu (2019)
- Budynek w dniu zawalenia się komina, widok z południa (2019)
- Szczyt od ul. Chorzowskiej (2020)
Przypisy
- ↑ a b c d e Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024, s. 26 [dostęp 2020-11-04] .
- ↑ a b Wojcik 2016 ↓, s. 68.
- ↑ a b c Jacek Owczarek i inni: Wstępne sprawozdanie z inwentaryzacji obiektów przemysłowych w województwie śląskim. Katowice: 2012-01, s. 28.
- ↑ a b c Dominika Oleś. Architektura przemysłowa w twórczości Emila i Georga Zillmannów na Górnym Śląsku na początku XX wieku. „Quart”. 9, s. 73, 2018. ISSN 1896-4133.
- ↑ Witecka 1985 ↓, s. 45.
- ↑ Jerzy Jaros: Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1984, s. 91. ISBN 83-00-00648-6.
- ↑ a b c d KM: Kopalnia Rozbark. Urząd Miasta Bytom, 2013-12-15. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ a b c Zabytkowa kopalnia Rozbark w Bytomiu. Polska Organizacja Turystyczna. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ a b c Magdalena Mikrut-Majeranek: Historia Rozbarku i parafii św. Jacka w Bytomiu. Bytom: Rzymskokatolicka Parafia św. Jacka w Bytomiu, 2015, s. 166. ISBN 978-83-942532-0-2.
- ↑ a b c d Na terenie dawnej kopalni "Rozbark" powstanie ogromne dzieło sztuki. [w:] dzieje.pl [on-line]. 2009-10-03. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ a b c ot: 24.11.2006. Kopalnia Rozbark znika na naszych oczach. [w:] wyborcza.pl Katowice [on-line]. Agora SA, 2013-11-24. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ a b c d e f g Jacek Madeja: Rozbark po zamknięciu kopalń - górników zastąpili tancerze. [w:] e-teatr.pl [on-line]. Gazeta Wyborcza - Katowice, 2015-11-25. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ a b c d Jacek Owczarek i inni: Wstępne sprawozdanie z inwentaryzacji obiektów przemysłowych w województwie śląskim. Katowice: 2012-01, s. 29.
- ↑ a b Będą burzyć resztki kopalni Rozbark. [w:] Bytomski.pl [on-line]. 2012/11/10. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ Uratowanie przed rozbiórką i rewitalizacja zespołu dawnej kopalni Rozbark wpisanej do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego poprzez utworzenie unikatowego w skali kraju Centrum sportów wspinaczkowych i siłowych w Bytomiu przy ul. Chorzowskiej. [w:] Mapa dotacji UE [on-line]. Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ a b c d e f g Tomasz Sanecki: Trwają intensywne prace w dawnej kotłowni KWK Rozbark. Urząd Miasta Bytom, 2020-08-24. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ a b c d e Szymon Bijak: W dawnej kotłowni KWK Rozbark w Bytomiu trwają intensywne prace. To właśnie tu powstanie centrum wspinaczkowe. Dziennik Zachodni, 2020-08-27. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ a b c d e f g h Wojcik 2016 ↓, s. 65.
- ↑ a b c Witecka 1985 ↓, s. 41.
- ↑ Witecka 1985 ↓, s. 42.
- ↑ Oberschlesien sein Land, und seine Industrie.. Bernhard Kosmann (bearb.). Gleiwitz: 1888, s. 127.
- ↑ a b c Ernst Blau. Die Verwendung der Dampfturbinen bei Hauptschacht-Förderanlagen.. „Polytechnisches Journal”, s. 386, 1912. (niem.).
- ↑ von Groddeck. Die elektrische Fördermaschine der kons. Heinitzgrube in Beuthen (O.-S.).. „Glückauf”. 10 (Jg. 10), s. 350, 1910. (niem.).
- ↑ Neues System einer elektrisch betriebenen Förderanlage. „Glückauf”. 41 (44 Jahrgang), s. 1474, 1908-10-10. (niem.).
- ↑ a b c d e f Uchwała nr XXVIII/418/12 Rady Miejskiej w Bytomiu z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu dawnej KWK Rozbark. „Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego”. poz. 2301, s. 8, 2012-06-06.
- ↑ a b c Wojcik 2016 ↓, s. 66.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Wojcik 2016 ↓, s. 69.
- ↑ Wojcik 2016 ↓, s. 70.
- ↑ Rzeźba Górnika stanęła przy Cechowni. [w:] Bytomski.pl [on-line]. 2017-12-08. [dostęp 2020-11-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-18)].
- ↑ a b c d e f g Uchwała nr XXVIII/418/12 Rady Miejskiej w Bytomiu z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu dawnej KWK Rozbark. „Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego”. poz. 2301, s. 7, 2012-06-06.
- ↑ a b c d Interwencje. Zawalenie komina dawnej KWK Rozbark. Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Bytomiu, 2019. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ Witecka 1985 ↓, s. pomiędzy 184 a 185.
Bibliografia
- Helena Witecka: Kopalnia Węgla Kamiennego Rozbark: Zarys dziejów 1824–1984. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1985. ISBN 83-7008-004-9.
- Marek Wojcik: Spacerem po Rozbarku. W: Rozbark, Nikiszowiec: na wspólnym szlaku. Małgorzata Krakowiak (red.). Katowice: Stowarzyszenie Fabryka Inicjatyw Lokalnych, 2016. ISBN 978-83-946514-0-4.
Linki zewnętrzne
- Galeria zdjęć rejonu głównego kopalni Rozbark sprzed rewitalizacji