Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Katowicach

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Katowicach

nr rej.: - A/527/2019 z 25 lipca 2019 (woj. śląskie)[1] - A-1285/82 z 2 lutego 1982 (woj. katowickie)[2]
kościół biskupi, kościół parafialny
Kościół od strony ulicy Warszawskiej (2022)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Adres	ul. Warszawska 18
Wyznanie	luterańskie
Kościół	Ewangelicko-Augsburski RP
Wezwanie	Zmartwychwstania Pańskiego
Historia Data rozpoczęcia budowy kwiecień 1856 Data zakończenia budowy wrzesień 1858 Data poświęcenia 29 września 1858 Fundator Hubert von Tiele-Winckler, Friedrich Grundmann
Dane świątyni Styl styl arkadowy Architekt Richard Lucae Świątynia • materiał bud. • powierzchnia • piaskowiec 1 304,5 m² Wieża kościelna • liczba wież 3 Ołtarz • liczba ołtarzy 1 Liczba naw 1 Organy • liczba głosów • liczba manuałów 52 3 Dzwonnica • typ dzwonnicy zwarta
Położenie na mapie Katowic Kościół Zmartwychwstania Pańskiego
Położenie na mapie Polski Kościół Zmartwychwstania Pańskiego
Położenie na mapie województwa śląskiego Kościół Zmartwychwstania Pańskiego
50°15′32,28″N 19°01′37,17″E/50,258967 19,026992
Multimedia w Wikimedia Commons

Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Katowicach – kościół biskupi diecezji katowickiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP oraz parafialny parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Katowicach, zlokalizowany przy ulicy Warszawskiej 18 w dzielnicy Śródmieście.

Wybudowany został w latach 1856–1858 w stylu arkadowym według projektu Richarda Lucaego, będąc jednocześnie pierwszą murowaną świątynią w Katowicach. W późniejszych latach kościół był dwukrotnie powiększany. W latach 1945–1947 był użytkowany przez katolików, a 2 lutego 1982 roku wpisany został do rejestru zabytków nieruchomych.

Parafia ewangelicka w Katowicach została powołana w 1854 roku, a należeli do niej wówczas m.in. najbardziej wpływowi mieszkańcy: właściciel dóbr Hubert von Tiele-Winckler, ich zarządca Friedrich Wilhelm Grundmann oraz Richard Holtze^[3]. Pierwsze nabożeństwo odbyło się w hali huty „Martha” 24 grudnia 1854 roku, a odprawił je sprawdzony z Tarnowskich Gór ks. Gotthold Christian Clausnitzer. Zaadaptowana hala hutnicza nie zaspokajała oczekiwań wiernych. Nieustannie przedostawał się do niej hałas i pył, co też nie sprzyjało odświętnej atmosferze, a także obawiano się, że na powrót będzie ona pełnić swoją pierwotną funkcję^[4].

W listopadzie 1855 roku Hubert von Tiele-Winckler przekazał pod budowę kościoła i szkoły parcelę^[4]. Wybrano plac położony kilkaset metrów od późniejszego Rynku, przy drodze do Mysłowic (późniejsza ulica Warszawska). Kamień węgielny pod budowę położono 17 lipca 1856 roku^[5] w fundamenty ołtarza^[6]. Umieszczono także kapsułę czasu, w której oprócz aktu erekcyjnego znajdował się dokument opisujący historię Katowic autorstwa Richarda Holtzego^[4]. Uroczystość ta odbyła się z udziałem licznie zgromadzonych gości, a przemówienia wygłoszono zarówno w języku niemieckim, jak i po polsku^[7].

Budową świątyni kierował mistrz murarski Julius Haase, którego bezpośrednim zwierzchnikiem był Heinrich Moritz August Nottebohm^[8]. Celem przyspieszenia prac przewieziono piaskowiec pochodzący z kamieniołomów Tiele-Winklerów w Orzeszu i zgromadzony w Miechowicach, gdzie w od 1852 roku z inicjatywy wdowy po Franzie von Wincklerze, Marii, budowano kościół rzymskokatolicki pw. Świętego Krzyża^[5]. Budowę wizytował także król Prus Fryderyk Wilhelm IV^[6].

Prace ziemne rozpoczęto w kwietniu 1856 roku^[9], a budowę i wyposażenie świątyni zakończono na początku września 1858 roku^[4]. Poświęcenie kościoła nastąpiło 29 września 1858 roku^[5]. Nadano mu wezwanie Zmartwychwstania Pańskiego^[10]. Koszt budowy wyniósł prawie 18,7 tys. talarów^[6], a jego budowę wsparli m.in.: Hubert von Tiele-Winckler kwotą 5 tys. talarów oraz Friedrich Wilhelm Grundmann kwotą 2 tys. talarów^[11].

Świątynię zaprojektował berliński architekt Richard Lucae^[8][12], a jego projekt konsultował Friedrich August Stüler^[5]. Została wzniesiona w stylu neoromańskim, w odmianie stylu okrągło-łukowego (niem. Rundbogenstil), zwanego także arkadowym^[12]. Powstała wówczas budowla salowa, przykryta dwuspadowym dachem, z masywną wieżą nad chórem zakończonym półkolistą apsydą i kruchtą wejściową mieszczącą trzy smukłe arkady wejściowe^[8]. Świątynia była nieduża, przeznaczona dla niewiele ponad 300 wiernych^[7]. Był to zarazem pierwszy murowany kościół w Katowicach^[10].

Dla nowego kościoła powstał skromny ołtarz, w którym znajdował się obraz Zmartwychwstania Pańskiego. Został wykonany w Paryżu przez malarza Friedrica Augusta Bouterweka(inne języki)^[13]. W 1865 roku na wieży kościoła zamontowano zegar firmy Carla Weissa z Głogowa, a także 15-głosowe organy zbudowane przez firmę Carla Volkmanna z Gliwic^[6].

Kościół ewangelicki stał się nie tylko miejscem modlitw, ale też organizowano w nim koncerty. W 1872 roku zaproszono do Katowic Oskara Meistera, który założył instytut muzyczny. Zapraszał też wybitnych muzyków i śpiewaków do koncertowania w mieście^[14].

W 1883 roku obchodzono jubileusz 25-lecia parafii. W czasie uroczystego kazania proboszcz ks. Franciszek Kralik stwierdził, iż niezbędna jest rozbudowa kościoła, który miał pierwotnie służyć 1,2 tys. wiernym, a w 1883 roku musiał pomieścić ich 3,5 tys.^[15] (w 1866 roku w Katowicach żyło 888 ewangelików, a w 1880 roku około 2,2 tys.^[16]). Prace budowlane nad rozbudową świątyni trwały w latach 1887–1889^[15][12]. Przedłużono wówczas nawę o 8,25 m, od strony zachodniej dodano dwie wieże, a także powiększono wejście główne i założono na nowo wejście boczne. Projekt rozbudowy wykonał Paul Jackisch z Bytomia^[17]. Po przebudowie liczba miejsc wzrosła do 582^[13].

Rozbudowa przyniosła jednak poprawę sytuacji na krótki czas, dlatego też zdecydowano się na ponowną, którą przeprowadzono w latach 1899–1902^[12]. Dobudowano wówczas dwa skrzydła boczne, transept i zakrystię^[17], wewnątrz zbudowano empory, a przy organach miejsce dla chóru. Liczba miejsc siedzących wzrosła wówczas do 1 250^[14]. Projekt rozbudowy przygotował Friedrich Mettegang(inne języki) z Kolonii^[18]. Wtedy też rozbudowano organy, a nowy ołtarz wykonał rzeźbiarz Fink z Kolonii. Kościół zyskał wówczas swój ostateczny kształt^[6], a przy przebudowie prócz głównego celu, jakim było ponowne zwiększenie przestrzeni dla wiernych, za ważne uznano także podkreślenie prestiżu parafii^[19].

W 1922 roku przeprowadzono remont generalny świątyni oraz rozbudowano organy^[20].

Po zakończeniu II wojny światowej wierni na nabożeństwa musieli udawać się do sali konfirmacyjnej^[21], gdyż w kwietniu 1945 roku na podstawie decyzji wojewody gen. Aleksandra Zawadzkiego kościół został przejęty przez katolików. Mieli oni użytkować go na czas remontu kościoła Mariackiego, lecz nie został on po tym czasie zwrócony ewangelikom^[22] i zorganizowano w nim parafię szkolną św. Andrzeja Boboli^[21]. Starania parafii ewangelickiej o odzyskanie swego kościoła trwały dwa lata i zakończyły się ostatecznie sukcesem w 1947 roku, głównie staraniem proboszcza ks. Adama Hławiczki, ale kosztem odstąpienia trzech innych kościołów ewangelickich – w Bytomiu, Siemianowicach Śląskich i Hołdunowie^[20].

W 1951 roku odmalowano wnętrze katowickiej świątyni. Zamalowano wówczas wstęgi z niemieckimi napisami, a także przerobiono oświetlenie, natomiast w latach 1955 i 1980 wyremontowano organy. 2 lutego 1982 kościół został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych. W latach 1997–2000 przeprowadzono jego kompleksowy remont, m.in. oczyszczono fasadę zewnętrzną oraz przywrócono pierwotne malowanie wnętrza wykonano także zewnętrzną iluminację bryły kościoła^[20][21].

W 2001 roku wraz z wyborem ks. Tadeusza Szurmana na biskupa diecezji katowickiej świątynia stała się kościołem biskupim^[20].

W 2017 roku, w 500-lecie reformacji, przy południowym wejściu do świątyni odsłonięto monument upamiętniający 14 wybitnych ewangelików związanych z Katowicami^[23].

Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Katowicach wzniesiony jest na planie krzyża łacińskiego^[12], z transeptami od strony północnej i południowej^[17] i wydzielonym prezbiterium, zakończony dostawioną od wschodu apsydą^[5]. Do kościoła przylega zakrystia oraz niewielkie wieżyczki ze schodami^[12].

Jest on obiektem murowanym z piaskowca. Nawa i transept kryte są dachami dwuspadowymi, wieżyczki dachami wiciowymi, prezbiterium dachem stożkowym, a ganek dachem dwuspadowym, pokryte blachą^[24]. Powierzchnia użytkowa świątyni wynosi 1 304,5 m², a kubatura 13 450 m³^[25].

Katowice ul. Warszawska 18 kościół ewangelicko-augsburski A1285 n.jpg|Wejście w transepcie od strony północnej (2022)

Trójosiowa fasada kościoła, znajdująca się po jej zachodniej stronie, jest flankowana dwoma wieżami z krętymi kamiennymi schodami^[24] prowadzącymi na empory^[17]. Wieże fasady wraz z narożami ujęte są w lizeny, a ostatnią ich kondygnację wydzielono gzymsem^[26]. Centralnie pomiędzy wieżami umieszczona jest kruchta^[24] z trzema okrągłołukowymi otworami drzwiowymi^[5], a prowadzą do niej jednobiegowe schody granitowe. Drzwi w wejściu głównym są potrójne, drewniane, dwuskrzydłowe i płycinowe. Nad wejściem znajduje się tablica inskrypcyjna^[24], pierwotnie w języku niemieckim, o treści: Kościół Ewangelicki W.A. / Zmartwychwstania Pańskiego / Pośw. 29.IX.1858r. / "Byłem umarły lecz oto żyję / na wieki wieków" / obj. 1,18^[12]. Kruchtę zwieńczono trójkątnym szczytem z dekoracyjnym arkadowym gzymsem^[24], nad którym znajduje się rozeta i małe biforium^[17].

Elewacja boczne (północna i południowa) są dziewięcioosiowe (1 oś wieży, 4 osie nawy, 1 oś transeptu oraz 3 osie wieżyczek przy transepcie), rozczłonkowane bryłami transeptu, kruchtami i wieżyczkami. Wieńczy je gzyms koronujący^[26]. Na zewnętrznych elewacjach transeptu znajdują się dodatkowo dekorujące je krzyże w kole z koroną cierniową i monogramem „IHS”^[12]. Okna dolne w elewacjach bocznych zamknięte łukiem pełnym są metalowe, w stałych ramiakach i mają witraże. Większe od nich okna górne zamknięte łukiem pełnym mają tę samą budowę^[24].

Elewacja tylna (wschodnia) jest także rozczłonkowana i wielobryłowa, z centralne usytuowanym trójosiowym prezbiterium^[26] zamkniętym apsydą^[12]. Nad prezbiterium wznosi się wieża posiadająca biforie, zegary i glorietę z iglicą^[12], a po jego bokach znajdują się dwie niższe, czteroosiowe bryły kaplic bocznych, flankowanych wieżyczkami przylegającymi do transeptu^[26]. Okna elewacji wschodniej są analogiczne jak na bocznych, a w wieżyczkach przylegających do transeptu znajdują się prostokątne otwory^[24].

Wnętrze kościoła jest jednoprzestrzenne, jednonawowe, z emporami obejmującymi prospekt organowy po stronie zachodniej i boczne po obu stronach nawy oraz z transeptem. Empory wsparte są na filarach drewnianych, a ich balustrady są pełne, z dekoracją snycerską wydzielającą płyciny^[26][24]. Prezbiterium wydzielone zostało łukiem tęczowym, w formie pilastrów połączonych archiwoltą^[26].

Świątynia posiada 1250 miejsc siedzących^[12].

Ściany wewnętrzne są okryte boazerią oraz piaskowcem. Brązowy drewniany sufit ozdobiony jest motywami liturgicznymi, w miejscu złączenia stropu ze ścianami wzdłuż naw zastosowano fryz z motywem lilii, a na sklepieniu prezbiterium znajdują się symbole chrystologiczne (Alfa i Omega)^[27].

Witraże w prezbiterium, przedstawiające sceny biblijne, ufundowali Tiele-Wincklerowie, a zostały wykonana przez firmę Reuter i Reichart z Kolonii w 2. połowie XIX wieku^[22]. Jest to pięć witraży przedstawiających sceny ze Starego Testamentu, popiersia proroków i sceny z Nowego Testamentu^[12]. Ponadto u dołu zamieszczono herby fundatorów^[27]. Układ witraży ma odzwierciedlać idee reformacji czyli Tablice Prawa i Łaski, przedstawiając patrząc od prawej: Rajskie Drzewo Życia – Boże Narodzenie – Gwiazda Betlejemska, Wywyższenie miedzianego węża – Króla Dawida – Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie – Jonasz wypluty przez wieloryba, Eliasz wstępujący do nieba – Wniebowstąpienie, Mojżesz z tablicami Dekalogu, Zesłanie Ducha Świętego – prorok Joel^[22]. Witraże w transepcie zostały ufundowane przez rodzinę Zimmermanów i radcę miejskiego Forchmana. Pochodzą z 1901 roku, a zostały wykonane w pracowni Ferdinanda Müllera z Quedlinburga^[12].

W prezbiterium znajduje się drewniany ołtarz z 1949 roku wykonany przez rzeźbiarza Artura Cienciałę z Wisły^[27]. Składa się z mensy oraz nadstawy w formie tryptyku^[28]. W partii centralnej umieszczono wizerunek Chrystusa Zmartwychwstałego w otoczeniu adorujących go postaci, co miało symbolizować zwycięstwo i odzyskanie świątyni przez ewangelików^[22]. Na lewo od ołtarza znajduje się oryginalna ambona, obłożona płytami z drzewa posiadającymi zdobienia w postaci płaskorzeźb Chrystusa i czterech ewangelistów oraz ich symbole^[27].

Na prawo od ołtarza, we wnęce znajduje się chrzcielnica. Srebrna misa chrzcielna postawiona jest na kamiennym postumencie i opatrzona jest datą „1858. 29 września 1883” i cytatem z Pisma Świętego. Ufundowali ją w 1883 roku Maria Renate Grundmann i jej mąż Carl Mauve^[28].

W kościele znajdują się organy zamontowane w 1865 roku, wykonane w zakładzie Carla Volkmanna z Gliwic. Były one kilkukrotnie rozbudowywane: w 1889, 1907 i 1922 roku. Podczas tej ostatniej przebudowy do starej szafy wmontowano organy wykonane w firmie Sauer z Frankfurtu nad Odrą^[29]. Instrument wyposażony jest w 52 głosy, trzy klawiatury ręczne i jedną nożną. Jest to największy instrument spośród wszystkich w ewangelickich kościołach diecezji katowickiej^[30].

Prawą część świątyni zajmuje kaplica chrztów im. ks. Rudolfa Barona, której ściany zdobią motywy roślinne w odcieniu ciemnoniebieskim na szaroniebieskim tle. Kaplica nakryta jest drewnianym stropem kasetonowym zdobionym malowanymi kasetonami z rozetami o motywach roślinnych, a na ścianie kaplicy wisi tabliczka z biografią patrona^[31]. W lewym transepcie kościoła znajduje się niewielka sala muzealna^[20] oraz odsłonięta w 1947 roku tablica upamiętniająca księży ewangelickich i działaczy kościelnych, którzy zginęli w czasie II wojny światowej. W południowym transepcie wmurowano tablicę poświęconą bp. Tadeuszowi Szurmanowi, a w przedsionku umieszczono tablicę z listą proboszczów ewangelickiej parafii^[30].

W kościele zamontowane są trzy dzwony poświęcone 23 września 1901 roku. Instrumenty te o wadze 1286 kg, 640 kg i 375,5 kg i tonacjach es, g oraz b wykonano firmie Ulrich z Apoldy. Jeden z tych dzwonów stracił swoje pierwotne brzmienie podczas walk o Katowice 4 września 1939 roku^[23][29].

Kościół Zmartwychwstania Pańskiego położony jest przy ulicy Warszawskiej 18 w Katowicach, na terenie dzielnicy Śródmieście^[12]. Jest on orientowany^[5] i znajduje się na działce wydzielonej ogrodzeniem, w otoczeniu zieleni^[24].

W sąsiedztwie kościoła ewangelickiego, przy ulicy Szkolnej 5 znajduje się budynek szkolny poświęcony 27 sierpnia 1860 roku. W 1873 roku stał się placówką komunalną^[32][10]. Budynek ten, podobnie jak sam kościół, wzniesiony jest w stylu okrągłołukowym^[20]. 28 września 1875 roku oddano do użytku budynek plebanii^[10] znajdujący się przy ulicy Warszawskiej 18^[33]. W 1908 roku wzniesiono kolejny budynek parafialny, mieszczący się przy ulicy Bankowej 8. Przez lata mieścił się w nim Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, a później Wyższą Szkołę Zarządzania i Ochroną Pracy w Katowicach^[20].

• MagdalenaM. Błahut MagdalenaM., StanisławS. Łabuz StanisławS., Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Kościół parafialny ewangelicko augsburski, Katowice: Wojewódzki Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Katowicach, 1990  (pol.).
• MichałM. Bulsa MichałM., GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., BeataB. Witaszczyk BeataB., Domy i gmachy Katowic, Katowice: Wydawnictwo Prasa i Książka, 2013, ISBN 978-83-63780-00-5  (pol.).
• EwaE. Chojecka EwaE. i inni, Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku, Katowice: Muzeum Śląskie w Katowicach, 2004, ISBN 83-87455-77-6  (pol.).
• MichałM. Dzióbek MichałM., Ewangelicy w Katowicach: przewodnik, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2017, ISBN 978-83-64356-23-0  (pol.).
• WładysławW. Gostomski-Nałęcz WładysławW., Dzieje i rozwój Wielkich Katowic jako ośrodka górnośląskiego przemysłu i stolicy autonomicznego województwa śląskiego, Katowice: Magistrat Wielkich Katowic, 1926  (pol.).
• GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Tabaczyński PiotrP., Parafie i kościoły Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka”, 2014, ISBN 978-83-63780-06-7  (pol.).
• IrmaI. Kozina IrmaI., Urbanistyka i architektura (1855–1921), [w:] AntoniA. Barciak, EwaE. Chojecka, SylwesterS. Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 2, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012, s. 13–39, ISBN 978-83-87727-29-1  (pol.).
• JadwigaJ. Lipońska-Sajdak JadwigaJ., Dzieje parafii ewangelickiej, [w:] AntoniA. Barciak, EwaE. Chojecka, SylwesterS. Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012, s. 629–640, ISBN 978-83-87727-24-6  (pol.).