HMS Gotland (1933)

HMS Gotland

HMS „Gotland” na Karaibach w 1936
Historia
Stocznia	Götaverken (Göteborg)
Położenie stępki	1930
Wodowanie	14 września 1933
Svenska marinen
Wejście do służby	14 grudnia 1934
Wycofanie ze służby	1956
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	5.550
Długość	134,7 m
Szerokość	15,4 m
Zanurzenie	4,5 m
Napęd
cztery kotły, 2 turbiny parowe
Prędkość	27,5 węzła
Zasięg	400 mil przy 12 w
Uzbrojenie
1937 6 armat 152 mm (2×II, 2×I) 4 armaty plot 75mm L/60 (2×I, 1×II) 6 działek plot 25 mm 4 km 8 mm 6 wyrzutni torped 530 mm 80-100 min 1944 6 armat 152 mm (2×II, 2×I) 4 armaty plot 75mm L/60 (2×I, 1×II) 8 działek plot Bofors 40 mm (4x2) 6 działek plot 25 mm 3 działka plot Bofors 20 mm (3x1) 4 km 8 mm 6 wyrzutni torped 530 mm 80-100 min 1955 6 armat 152 mm (2×II, 2×I) 12 działek plot Bofors 40 mm (4×II, 4×I) 2 działka plot Bofors 25 mm 3 działka plot Bofors 20 mm 6 wyrzutni torped 530 mm 80-100 min
Wyposażenie lotnicze
6 wodnosamolotów Hawker Osprey
Załoga	417 (1937)
Multimedia w Wikimedia Commons

HMS Gotland – szwedzki krążownik lotniczy wodowany w 1933, służący w szwedzkiej marynarce wojennej w latach 1934–1960. Był jedynym okrętem takiej klasy zbudowanym w Europie w okresie międzywojennym^[1]. W 1944 „Gotland” został przebudowany na krążownik przeciwlotniczy, a w 1955 na okręt naprowadzania samolotów myśliwskich. Od 1940 służył także jako okręt szkolny. „Gotland” został wycofany do rezerwy w 1956, skreślony ze składu floty w 1960, sprzedany na złom w 1962 i złomowany rok później.

Po zakończeniu I wojny światowej admiralicja szwedzkiej marynarki wojennej (Svenska marinen) planowała zastąpić przestarzały krążownik HMS „Fylgia” i stawiacz min HMS „Clas Fleming” nowymi okrętami, ale nie udało się jej uzyskać odpowiednich funduszy^[2][3]. Między innymi, w 1921 roku proponowano budowę dużego krążownika o wyporności 8600 ton, uzbrojonego w osiem dział kalibru 210 mm lub 234 mm^[4]. W tym czasie też dostrzegano potencjał i potrzebę rozwoju lotnictwa morskiego towarzyszącego okrętom i rozważano budowę małego lotniskowca lub transportowca wodnosamolotów^[4]. W 1925 roku utworzono specjalny komitet ds. floty, którego zadaniem było znalezienie rozwiązania tego problemu oraz, bardziej ogólnie, analiza potrzeb szwedzkiej marynarki w przyszłości i analiza światowych trendów w budownictwie okrętów^[4][2]. Komitet zaproponował budowę stosunkowo niewielkiego tendra wodnosamolotów o wyporności 4.500 ton, przenoszącego 12 wodnosamolotów, ale admiralicja wpłynęła na zmianę rekomendacji komisji i ostatecznie zdecydowano się na budowę krążownika lotniczego (szw. flygplankryssare), uzbrojonego w armaty 152 mm, zdolnego do przenoszenia ośmiu wodnosamolotów i mogącego działać także jako stawiacz min2011|. Plany admiralicji zakładały konstrukcję okrętu o wyporności 5500 ton, uzbrojonego w sześć armat 152 mm w trzech podwójnych wieżach (dwie na dziobie w superpozycji, jedna na śródokręciu), z prędkością maksymalną wynosząca 28 węzłów^[5]. 13 maja 1927 roku szwedzki parlament autoryzował budowę nowego okrętu, przeznaczając na ten cel 16,5 miliona koron^[3]. Plany okrętu zostały ukończone rok później 31 marca i przedstawione do przetargu szwedzkim stoczniom^[3]. Admiralicja nie otrzymała jednak żadnej oferty na budowę okrętu według jej specyfikacji za wyznaczoną kwotę i ostatecznie zdecydowano się na mniej ambitny projekt^[2][3].

Największe zmiany polegały na zmniejszeniu wielkości okrętu, przez skrócenie go o ok. 10 m i redukcji uzbrojenia z trzech dwudziałowych wież na dwie wieże (jedna na dziobie, jedna na śródokręciu) i dwie pojedyncze armaty 152 umieszczone w kazamatach po obydwu stronach mostka^[5]. „Gotland” był ostatnim dużym okrętem w którym użyto takiego rozwiązania^[2]. Zadecydowano także o użyciu jednej, centralnie zamontowanej katapulty wodnosamolotów, zamiast dwóch (po jednej na każdej burcie)^[6]. Początkowo planowano zakupić katapulty w Stanach Zjednoczonych, ale rząd amerykański nie zdecydował się na sprzedaż katapult do Szwecji i ostatecznie jedna katapulta została zakupiona w Niemczech w zakładach Heinkel Flugzeugewerke^[7].

Kontrakt na budowę okrętu został przyznany dużej stoczni Götaverken z Göteborga, z którą podpisano umowę 7 czerwca 1930 roku, z terminem ukończenia do marca 1934 roku^[8]. Budowę kadłuba z maszynownią podzlecono jednak zakładom Lindholm Mekaniska Varkstad och Varf, także z Göteborga^[7][8]. Już we wrześniu 1928 roku ustalono nazwę okrętu: „Gotland”, od wyspy Gotlandii^[8]. „Gotland” został wodowany 14 września 1933 roku^[7]. Chrztu okrętu dokonał ówczesny następca tronu Gustaw Adolf^[9]. Wyposażony okręt odbywał próby odbiorcze od 25 sierpnia 1934 roku, po czym został przyjęty do służby 14 grudnia 1934 roku^[9][a].

W 1935 „Gotland” dołączył do innych okrętów floty w jej codziennych operacjach pokojowych. W okresie międzywojennym odbywał cyklicznie dalekie rejsy połączone z kurtuazyjnymi wizytami w innych krajach i szkoleniem kadetów, trwające zwykle od grudnia do kwietnia^[10]. W grudniu 1935 okręt udał się w pierwszą wizytę zagraniczną, do Niemiec, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Holandii^[11][10]. W Kilonii prowadzono próby katapulty z udziałem producenta (Heinkla), a w Zatoce Biskajskiej podczas złej pogody uległo uszkodzeniu mocowanie masztu^[9]. Po powrocie do Szwecji okręt wyposażono w stabilizatory przechyłów i lżejszy maszt^[10]. Zimą 1936/37 roku natomiast okręt odbył daleki rejs do Afryki, Indii Zachodnich i Meksyku^[10]. Kolejną zimą 1937/38 roku „Gotland” odbył rejs na Maderę i do zachodniej Afryki, a zimą 1938/39 roku do Portugalii, Ameryki Południowej i zachodniej Afryki^[10]. Każdorazowo odwiedzał też inne porty po drodze, w tym Wielką Brytanię^[10]. W czerwcu i lipcu 1939 odwiedził na przykład Bordeaux i Southampton^[11][12]. W momencie wybuchu II wojny światowej „Gotland” rozpoczął regularne patrole na Bałtyku oraz w rejonach Skagerraku i Kattegatu. W tym okresie użyteczność „Gotlanda” jako okrętu lotniczego była już praktycznie zerowa, zaokrętowane na nim wodnosamoloty były przestarzałe, a cały Bałtyk znajdował się w zasięgu samolotów bazujących na lotniskach lądowych, które miały znacznie lepsze osiągi. Niemniej „Gotland” kontynuował patrole, służąc także jako okręt szkolny^[12].

W czasie jednego z patroli, 20 maja 1941, z pokładu „Gotlanda” dostrzeżono niemieckie okręty „Bismarck” i „Prinz Eugen”. Wiadomość o niemieckich okrętach została przekazana brytyjskiemu attaché morskiemu, który z kolei przekazał tę informację do Admiralicji; była to pierwsza wiadomość, jaką otrzymali Brytyjczycy wskazująca, że „Bismarck” i „Prinz Eugen” znajdowały się w drodze na Atlantyk, co umożliwiło ich późniejsze przechwycenie^[12].

W 1943 „Gotland” został przebudowany na krążownik przeciwlotniczy. Z okrętu usunięto katapultę oraz całe wyposażenie lotnicze i do obsługi samolotów, w tym dźwig^[13]. Spowodowane to było przestarzałością i pogarszającym się stanem technicznym samolotów Osprey, podczas gdy wykorzystanie nowocześniejszych dostępnych samolotów, np. Heinkel He 114, wymagałoby zastosowania silniejszej katapulty^[13]. Na pokładzie rufowym zamontowano dodatkowe uzbrojenie przeciwlotnicze – cztery podwójne armaty Bofors 40 mm L/56 i dwa pojedyncze działka Oerlikon 20 mm. Przebudowa okrętu zakończyła się w kwietniu 1944^[12][14].

Po zakończeniu II wojny światowej „Gotland” kontynuował tradycję kurtuazyjnych wizyt do zagranicznych portów^[12][14]. Już zimą 1946/47 roku odbył rejs do zachodniej Afryki, Brazylii, Meksyku, USA, na Bermudy i do Portugalii, a kolejnej zimy do Wielkiej Brytanii, Afryki i Holandii^[10]. Zimą 1948/49 roku ponownie popłynął na Karaiby i do USA^[10]. W 1951 roku popłynął po raz pierwszy na Morze Śródziemne – do Włoch, a w 1952 roku do Wenezueli, Kuby i Kanady^[10]. W 1953 roku ponownie odwiedził Morze Śródziemne – Hiszpanię, Grecję, Turcję i Włochy^[10].

W 1953 okręt przeszedł kolejną modernizację. Zdemontowano z niego wszystkie armaty 75 mm i karabiny maszynowe, zmniejszono liczbę działek 25 mm z sześciu do dwóch (pozostałe dwa przeniesiono na przednią wieżę 152 mm). Zamontowano za to cztery pojedyncze armaty Bofors 40 mm w nowszej wersji L/70^[12][14]. Okręt otrzymał nowoczesne wyposażenie elektroniczne w postaci brytyjskich radarów typu 262 i 293 oraz sonaru typu 144. Tak zmodernizowany „Gotland” otrzymał nową funkcję jako okrętu kierującego samolotami myśliwskimi^[14].

Zimą 1955/1956 roku okręt udał się w ostatni rejs zagraniczny do Portugalii, na Wyspy Kanaryjskie, do Afryki, Francji i Belgii^[10]. Następnie od 1956 do 1960 pozostawał już na szwedzkich wodach przybrzeżnych, w rezerwie^[10]. 1 lipca 1960 roku okręt został wycofany ze służby^[10]. Został sprzedany na złom 1 kwietnia 1962 roku i złomowany rok później^[14].

Krążownik „Gotland” miał wyporność pełną 5550 ton i standardową 4570 ton, długość wynosiła 134,7 metrów, szerokość 15,4 m i zanurzenie 4,5 m^[3][7].

Okręt był stosunkowo lekko opancerzony, główne wieże miały pancerz o grubości do 50 mm, magazyny amunicji były chronione pancerzem od 25 do 50 mm, pancerz na głównym pokładzie miał grubość od 30 do 50 milimetrów.

Główne uzbrojenie artyleryjskie umieszczone było w dwóch dwudziałowych wieżach umieszczonych w osi symetrii kadłuba i dwóch pojedynczych kazamatach. Stanowiło je sześć armat kalibru 152 mm M/30 produkcji Boforsa o długości lufy 55 kalibrów (L/55)^[9]. Strzelały pociskami o masie 46 kg z szybkością do 6 strz./min.^[9] Maksymalny kąt podniesienia armat umieszczonych w wieżach wynosił 60°, co przynajmniej teoretycznie umożliwiało ich wykorzystanie jako armat uniwersalnych^[3]. Armaty w kazamatach miały znacznie bardziej ograniczony kąt podniesienia (30°), a także miały bardziej ograniczone pole ostrzału w poziomie^[11]. Maksymalna donośność armat wieżowych wynosiła 25 000 m, a kazamatowych – 20 000 m^[11]. W praktyce donośność wynosiła jednak do 18 km^[15]. Armaty wieżowe naprowadzane były hydraulicznie, przez centralny system kierowania ogniem, a armaty w kazamatach – ręcznie^[16]. Amunicja do wież dostarczana była z komór amunicyjnych znajdujących się pod nimi, a do kazamat – wspólnym centralnym podnośnikiem^[16].

Artylerię przeciwlotniczą stanowiły cztery armaty przeciwlotnicze Bofors 75 mm M/26 i M/28 L/60, na dwóch pojedynczych podstawach na burtach między kominami i jednej podwójnej za drugim kominem, nad rufową wieżą^[16]. Strzelały pociskami o masie 6,5 kg na maksymalną teoretyczną odległość 15 000 m (przeciw celom nawodnym)^[9]. Uzupełniały je początkowo cztery działka Bofors 25 mm M/32 L/64 o szybkostrzelności 180 strz./min^[9]. Okręty nadto miał cztery karabiny maszynowe 8 mm^[7].

Na śródokręciu na pokładzie górnym zamontowano dwie trzyrurowe wyrzutnie torpedowe (po jednej na każdej burcie) kalibru 533 mm^[9].

Okręt mógł przenosić 80-100 min składowanych na dwóch torach na pokładzie rufowym^[7][11][9].

Zespół napędowy okrętu stanowiły cztery kotły parowe typu Penhoët o ciśnieniu roboczym 20 at, zasilające parą dwie turbiny de Laval z przekładniami redukcyjnymi, o łącznej mocy projektowej 33 000 shp^[11][9]. Prędkość maksymalna „Gotlanda” wynosiła 27,5 węzła przy 300 obrotach na minutę^[11]. Na próbach we wrześniu 1934 roku okręt osiągnął prędkość 27,53 węzła przy mocy siłowni 32 768 shp^[11]. Zapas paliwa wynosił 800 ton, a maksymalnie 880 ton, co pozwalało okrętowi na pokonanie 4000 mil morskich przy prędkości ekonomicznej 12 węzłów^[11].

Rufowa część pokładu była przykryta gładkim pokładem lotniczym, na rufie znajdował się dźwig do podnoszenia wodnosamolotów z wody. Obrotowa katapulta znajdowała się za wieżą rufową, na równi z pokładem lotniczym i można było na nią przetaczać samoloty z trzech torów na pokładzie lotniczym oraz dwóch po bokach wieży^[17]. Długość katapulty w pozycji spoczynkowej wynosiła 14 m, a do startu rozkładano ją do 22 m^[18]. Wystrzeliwała samoloty za pomocą sprężonego powietrza, co dwie minuty^[18]. Po wodowaniu samolot był podnoszony żurawiem, przy czym w razie falowania można było zastosować prostokątny żagiel holowany za okrętem, na który wpływał wodnosamolot^[18].

Wyposażenie lotnicze stanowiły brytyjskie wodnosamoloty rozpoznawcze Hawker Hart w wersji morskiej znanej jako Hawker Osprey. Na pokładzie lotniczym przewidziano miejsce dla składowania ośmiu samolotów, na poruszanych elektrycznie wózkach na trzech torach, połączonych przy katapulcie za pomocą obrotnic i toru poprzecznego^[18]. Środkowy tor był krótszy, gdyż na jego końcu na skraju pokładu lotniczego znajdował się żuraw^[17]. Można było maksymalnie przenosić 11 samolotów – dodatkowe trzy mogły być składowane na katapulcie i na torach po obu stronach wieży rufowej, która nie mogła wówczas strzelać^[18]. Niemniej, okręt nigdy nie przenosił kompletu samolotów, gdyż Szwecja zakupiła tylko sześć samolotów tego typu^[7][11]. W szwedzkiej wersji morskiej samoloty napędzane były zbudowanymi lokalnie silnikami gwiazdowymi Nohab Mercury II i znane były jako S.9^[12]. Miały one składane skrzydła dla ułatwienia składowania^[18]. Uzbrojenie stanowiły tylko karabiny maszynowe pilota i obserwatora^[18].

Po swoim wodowaniu „Gotland” wzbudził zainteresowanie na świecie i uważany był za nowoczesny i udany okręt wojenny, ale opinie te zostały zweryfikowane już w czasie jego eksploatacji^[12][14]. Jako krążownik lekki był on znacznie słabiej uzbrojony i opancerzony, niż współczesne mu jednostki tego typu, a jako tender wodnosamolotów miał zbyt skromne wyposażenie lotnicze. Samoloty Hawker Osprey były przestarzałe już w momencie wejścia „Gotlanda” do służby i w praktyce nie byłyby w stanie wykonać stawianych przed nimi zadań w obliczu nowoczesnych samolotów nieprzyjaciela^[12][19]. Dwie armaty umieszczone w kazamatach miały bardzo ograniczony kąt ostrzału, a doświadczenia praktyczne na okrętach innych państw pokazały, że kazamaty były często zalewane w trudnych warunkach pogodowych^[19].

Hybrydowa konstrukcja okrętu „trzy-w-jednym” (krążownik, stawiacz min, tender wodnosamolotów) wymusiła na jego projektantach szereg kompromisów, w rezultacie „Gotland” nie prezentował pełnej wartości bojowej jako żaden z tej klasy okrętów^[12][19].

• Anthony Preston: The World's Worst Warships. Londyn: Conway Maritime Press, 2002, s. 108-111. ISBN 0-85177-754-6.
• R.D. Layman, Stephen McLaughlin: The Hybrid Warship: The Amalgamation of Big Guns and Aircraft. Londyn: Conway Maritime Press, 1991, s. 39-42. ISBN 0-85177-555-1.
• Adam Fleks. Szwedzki krążownik lotniczy Gotland. „Morze, statki i okręty”. Nr 6/2011. XVI (113), s. 43-52, czerwiec 2011. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X.