Białuty (województwo warmińsko-mazurskie)

Zobacz też: Białuty.

Białuty

wieś
Kościół katolicki w Białutach
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	działdowski
Gmina	Iłowo-Osada
Liczba ludności (2022)	538[2]
Strefa numeracyjna	23
Kod pocztowy	13-240[3]
Tablice rejestracyjne	NDZ
SIMC	0116369
Położenie na mapie gminy Iłowo-Osada Białuty
Położenie na mapie Polski Białuty
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Białuty
Położenie na mapie powiatu działdowskiego Białuty
53°12′48″N 20°23′44″E/53,213333 20,395556[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Białuty – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie działdowskim, w gminie Iłowo-Osada.

Wieś powstała przed 1371 rokiem. W wyniku działań właścicieli majątku w czasie reformacji ostała się tu parafia katolicka pw. św. Jakuba Apostoła (jedna z czterech w Prusach). Po mazowieckiej stronie granicy bardzo popularne były białuckie odpusty. Podczas jednego z nich 25 lipca 1709 roku przywleczona została do Prus cholera, która szalała na tych terenach przez następne 3 lata. W wyniku zarazy wymarła niemal cała wieś.

Wieś, podobnie jak okoliczne ziemie, leży na terenach granicznych, na których można dostrzec wpływy różnych kultur – mazowieckiej i pruskiej. Tereny te znajdowały się, w zależności od działań wojennych, raz po stronie Rzeczypospolitej, raz poza jej granicami. Niedaleko wsi można zauważyć jeszcze fragmenty XIV-wiecznego wału granicznego usypanego przez książąt mazowieckich.

W okresie międzywojennym stacjonowała tu placówka Straży Celnej „Białuty”^[4].

Do połowy 1920 roku należała do powiatu nidzickiego^[5], następnie 1920-56 do działdowskiego^[6], 1956-72 do powiatu mławskiego^[6], a od 1999 ponownie do działdowskiego. W niektórych źródłach wieś występuje pod nazwami Bayluthi, Bialutten^[7].

W latach 1954–1957 wieś należała i była siedzibą władz gromady Białuty, po jej zniesieniu w gromadzie Iłowo. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ciechanowskiego.

Przy wjeździe do wsi stoją nieużywany kościół ewangelicki i dawna pastorówka – oba budynki z 1904 roku, wzniesione przy wsparciu funduszu utworzonego dla uczczenia 200-rocznicy koronacji Fryderyka I. Na wieży kościelnej zachowała się do dziś kamienna tablica upamiętniająca to wydarzenie. Kościół wzniesiono w stylu neogotyckim z czerwonej cegły, ściany częściowo otynkowano. Niestety, budynki pozbawione opieki popadają w ruinę.

Kościół katolicki wzniesiono w 1884 roku na miejscu poprzedniego drewnianego. Jest to również budowla z czerwonej cegły, w stylu neogotyckim – jednak dużo skromniejsza od kościoła ewangelickiego. We wnętrzu zachowało się wyposażenie z epoki. Obok świątyni znajdują się zabudowania probostwa.

• 
  Ruiny kościoła ewangelickiego z 1904 (wstęp wzbroniony - grozi zawaleniem)
• 
  Kamienna tablica upamiętniająca 200-rocznicę koronacji Fryderyka I
• 
  Wnętrze zrujnowanego kościoła ewangelickiego

W Lesie Białuckim znajduje się pomnik ku czci pomordowanych w latach 1941–1945 ufundowany w dziesiątą rocznicę wyzwolenia. Obok znajdują się zbiorowe mogiły więźniów zamordowanych przez hitlerowców w niemieckim obozie koncentracyjnym Soldau (KL) w Działdowie.

• 
  Drogowskaz do mogił zbiorowych
• 
  Pomnik ku czci pomordowanych
• 
  Pomnik ku czci pomordowanych (zbliżenie)
• 
  Drewniana kaplica w lesie białuckim koło pomnika

Przy miejscowym Leśnictwie Białuty (należącym do Nadleśnictwa Dwukoły) powstał rezerwat torfowiskowy "Świńskie Bagno". Przedmiotem ochrony są tu ekosystemy torfowiskowe i leśne.

• Wojciech Wółkowski, Działdowo i okolice. Przewodnik, 2006
• materiały promocyjne gminy