Bedřich Hrozný

Bedřich Hrozný

Bedřich Hrozný (lata 20. XX w.)
Data i miejsce urodzenia	6 maja 1879 Lysá nad Labem
Data i miejsce śmierci	12 grudnia 1952 Praga
Zawód, zajęcie	językoznawca, asyrolog, archeolog
Multimedia w Wikimedia Commons

Bedřich Hrozný (ur. 6 maja 1879 w Lysá nad Labem, zm. 12 grudnia 1952 w Pradze) – czeski językoznawca, orientalista i archeolog.

Uznawany za „ojca hetytologii” – odczytał język hetycki i wykazał, że należy on do rodziny indoeuropejskiej. Rektor Uniwersytetu Karola w Pradze w roku akademickim 1939/1940.

Bedřich Hrozný urodził się 6 maja 1879 roku w Lysá nad Labem w rodzinie ewangelickiego pastora Václava Hroznego^[1] . Uczył się w gimnazjum w Pradze i gimnazjum w Kolínie, które ukończył w 1897 roku^[1] . W Kolínie jego nauczycielem historii i geografii był Justin Václav Prášek (1853–1924) – jeden z pionierów czeskiego orientalizmu^[2]  – który zajmował się historią starożytnego Bliskiego Wschodu, zwłaszcza Persji pod rządami Achemenidów^[1] . Dzięki niemu Hrozný miał zainteresować się historią orientu^[1] .

Po maturze Hrozný rozpoczął studia na Uniwersytecie Wiedeńskim^[1] . Początkowo zamierzał studiować teologię ewangelicką, lecz po dwóch semestrach przeniósł się na wydział filologiczny, by zgłębiać asyrologię^[3]. Podczas studiów opanował – oprócz łaciny i greki – dziesięć języków orientalnych^[2] . W 1901 roku obronił pracę doktorską Südarabische Grafitti o południowoarabskich napisach naskalnych, napisaną pod kierunkiem Davida H. Müllera (1846–1912)^[4]. Następnie otrzymał stypendium na studia z zakresu asyrologii na Uniwersytecie Berlińskim i w Londynie^[1] . W Berlinie opublikował swoją pierwszą pracę o roli pieniędzy u Babilończyków, która ukazała się w „Beiträge zur Assyriologie und semitischen Sprachwissenschaft”^[5]. W Londynie skopiował z tabliczek w British Museum tekst eposu, a rok później wydał książkę na temat tekstu^[5].

Po powrocie odrzucił propozycję objęcia posady nauczyciela w gimnazjum w Kolínie, decydując się na karierę naukową^[5]. Początkowo pracował bez wynagrodzenia jako praktykant w bibliotece uniwersyteckiej uczelni wiedeńskiej^[5]. W 1904 roku wziął udział w wyprawie do Palestyny wraz z profesorem teologii Ernstem Sellinem (1867–1946) – podczas tej ekspedycji odkryto nowe tabliczki z pismem klinowym^[5]. W 1905 roku uzyskał habilitację na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie jako pierwszy zaczął prowadzić zajęcia z zakresu pisma klinowego^[1] .

W 1913 roku opublikował pracę o wykorzystaniu zbóż w Babilonii, która m.in. zawierała rozdział o warzeniu piwa^[5]. W 1915 roku uzyskał tytuł profesora na Uniwersytecie Wiedeńskim^[5].

W roku 1906 w anatolijskim Boğazköy (dziś Boğazkale) odkryto glinianie tabliczki, którymi zainteresował się niemiecki ekspert pisma klinowego Hugo Winckler (1863–1913) i w tym samym roku zorganizował ekspedycję^[6]. Towarzyszył mu turecki archeolog Theodore Makridi (1872–1940)^[7]. Podczas prac wykopaliskowych wyprawa Wincklera odnalazła tysiące tabliczek, przy czym większość z nich pokrywały teksty w nieznanym dotychczas języku^[6]. Tabliczki pochodziły z archiwum królewskiego i część z nich zapisana była w języku akadyjskim, co umożliwiło Wincklerowi zidentyfikowanie miejsca ich odkrycia jako stolicę państwa hetyckiego – Hattusę^[7]. Winckler wraz z Makridim powrócili na wykopaliska w kolejnym roku wraz z grupą niemieckich archeologów zainteresowanych pozostałościami zabudowań stolicy^[8] oraz w latach 1911–1912^[9].

Po śmierci Wincklera w 1913 roku Niemieckie Towarzystwo Orientalistyczne (niem. Deutsche Orient-Gesellschaft) powierzyło przygotowanie wydania tekstów z hetyckich tabliczek glinianych Hroznemu^[9]. Imperium Osmańskie odmówiło wysłania tabliczek do Europy i Hrozný musiał udać się do Konstantynopola i skopiować teksty^[10]. Prace Hroznego przerwał wybuch I wojny światowej, sam uczony został powołany do służby wojskowej w armii Austro-Węgier i musiał wrócić do Wiednia^[10]. Początkowo został zwolniony ze służby z uwagi na krótkowzroczność, później jednak wcielony do armii jako skryba w Wiedniu, gdzie trafił na przełożonego – był nim porucznik A. Kammergruber – który do pracy naukowej Hroznego odnosił się z wielkim zrozumieniem, umożliwiając mu prace nad tłumaczeniem tekstów^[11]. Jesienią 1915 roku udało się Hroznemu rozszyfrować zapisy a wyniki swojej pracy zaprezentował podczas dwóch wykładów – w Berlinie i w Wiedniu^[9]. Jeszcze w czasie wojny opublikował gramatykę dotąd nieznanego języka hetyckiego (Die Sprache der Hethither, ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Ein Entzifferungsversuch, Lipsk 1917) i wykazał, że należał on do rodziny indoeuropejskiej^[12] . Potwierdził tym samym tezę norweskiego lingwisty Jørgena Alexandra Knudtzona (1854–1917), który prowadząc pogłębione badania tekstów klinowych odkrytych w Tell el-Amarna w Egipcie, jako pierwszy odkrył, że dwa z nich nie zostały spisane w języku semickim, i wykazał, że ów nieznany język to język indoeuropejski^[13] . Już po zakończeniu wojny wydał też transkrypcję i tłumaczenie tablic z Boğazköy (Hethitische Keilschrifte aus Boghazköi, Lipsk 1919).

Poprzez porównywanie form gramatycznych i poszczególnych wyrazów Hrozný zdołał przetłumaczyć pierwsze zdanie po hetycku: nu NINDA-an eizzaatteni waatar-ma ekuutteni^[14].

Hrozný wiedział, że ideogram ninda w języku sumeryjskim oznacza „chleb”^[14]. Założył, że słowo waatar oznacza „wodę”^[14]. Końcówki -an i -ma dodane do ninda i waatar zidentyfikował jako końcówki biernika, co wskazywało na dopełnienie, natomiast końcówkę -teni uznał na podstawie akadyjskiego za wyznacznik drugiej osoby liczby mnogiej, przez co wyrazy eizzaatteni i ekuutteni zidentyfikował jako czasowniki^[14]. Dalej założył, że eizzatteni oznacza czynność dokonywaną zwykle z chlebem, przyjął, że może to być czasownik „jeść”^[14]. Przypuszczenie to wzmagał fakt podobieństwa fonetycznego tego słowa z niemieckim essen^[14]. Ekuutteni skojarzył z łacińskim aqua („woda)” i przyjął, że chodzi tu o czasownik „pić”^[14]. Słowo nu na początku zdania uznał jako „teraz”^[14]. Stąd całe zdanie przetłumaczył jako: teraz chleb będziecie jeść, wodę potem będziecie pić^[14][a].

Po zakończeniu wojny i powstaniu Czechosłowacji Hrozný przeprowadził się do Pragi^[15]. W 1919 roku uzyskał profesurę i rozpoczął pracę na wydziale filozoficznym na Uniwersytecie Karola, gdzie kontynuował badania nad pismem klinowym i historią starożytnego Bliskiego Wschodu^[1] . Po uzyskaniu funduszy rządowych za sprawą pierwszego prezydenta Czechosłowacji Tomáša Masaryka (1850–1937) i ówczesnego ministra spraw zagranicznych Edvarda Beneša (1884–1948) poprowadził w latach 1924–1925 wykopaliska na Bliskim Wschodzie^[16]. Była to pierwsza czechosłowacka ekspedycja, w której oprócz Hroznego uczestniczył architekt Jaroslav Cukr^[16]. Wykopaliska prowadzone były w Kültepe, gdzie odkryto ok. 1000^[12]  tabliczek z pismem klinowym tworzące archiwum handlowe, z których wiele przywieziono do Pragi^[16]. Postępy prac Hrozný udokumentował w dziennikach oraz w regularnych raportach do praskiej gazety „Národní listy”^[16].

W 1929 roku Hrozný założył czasopismo „Archiv orientální”, które ukazuje się nieprzerwanie do dziś^[1] . W latach 30. XX wieku brał udział w wielu konferencjach naukowych na terenie Europy^[17]. Został uznany za „ojca hetytologii”^[2] .

Podjął się próby odczytania pisma linearnego B i pisma protoindyjskiego – w obu wypadkach popełnił szereg błędów i nie odniósł sukcesu^[2] .

Na rok akademicki 1939/1940 został wybrany na stanowisko rektora Uniwersytetu Karola^[2] . W początkach wojny zaangażował się on w ratowanie studentów i pracowników, a także zbiorów i wyposażenia uniwersytetu, później wycofał się z życia publicznego z uwagi na podupadające zdrowie^[2] . W 1944 roku doznał udaru mózgu, co uniemożliwiło mu powrót na uczelnię po zakończeniu wojny^[2] . W 1952 roku wybrano go na członka Czechosłowackiej Akademii Nauk^[1] .

Hrozný zmarł 12 grudnia 1952 roku w Pradze^[1] .

Lista publikacji podana za Hadler (2016)^[18]:

• 1902 – Zum Geldwesen der Babylonier
• 1903 – Vznik mythu o Leviatanovi [Die Entstehung des Mythos vom Leviathan]
• 1903 – Sumerisch-babylonische Mythen von dem Gotte Ninrag (Ninib)
• 1913 – Das Getreide im alten Babylonien. Ein Beitrag zur Kultur- und Wirtschaftsgeschichte des alten Orients
• 1915 – Die Lösung des hethitischen Problems. Ein vorläufiger Bericht
• 1917 – Die Sprache der Hethiter, ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Ein Entzifferungsversuch
• 1919 – O problému hetitském a o úkolech vědy staroorientální vůbec [Über das hethitische Problem und überhaupt die Aufgaben der altorientalischen Wissenschaft]
• 1920 – Nové úkoly orientální archeologie [Neue Aufgaben der Orientarchäologie]
• 1922 – Code hittite: provenant de l’Asie Mineure (vers 1350 a. v. J.-C.)
• 1927 – V říši půlměsíce. Cesty a výkopy v Turecku [Im Reich des Halbmondes. Reisen und Grabungen in der Türkei]
• 1927 – Chetité [Hethiter] [w:] Masarykův slovník naučný
• 1929 – Hittites [w:] Encyclopaedia Britannica
• 1931 – Vlastní životopis v kostce [Eigener Lebenslauf in Kürze]
• 1933–1937 – Les Inscriptions «hittites hiéroglyphiques», essai de déchiffrement
• 1937 – O „chettskich“ ieroglifach na stelach Tel‘-Amara
• 1937–1938 – V pěti sovětských republikách
• 1939 – Über die älteste Völkerwanderung und über das Problem der Protoindischen Zivilisation. Ein Versuch, die Proto-Indischen Inschriften von Mohendscho-Daro zu entziffern
• 1940 – O nejstarším stěhování národů a o problému civilisace proto-indické [Über die älteste Völkerwanderung und über das Problem der Protoindischen Zivilisation]
• 1940 – Vstup Přední Asie do dějin: Sumer, Akkad a Hethité [Der Einstieg Kleinasiens in die Geschichte: Sumer, Akkad und die Hethiter] [w:] Dějiny lidstva od pravěku k dnešku. Díl I. Světla východu a Hellady [Geschichte der Menschheit von der Urzeit bis heute. Teil I. Lichter des Ostens und der Hellada]
• 1940 – Die Älteste Geschichte Vorderasiens
• 1943 – Die Älteste Geschichte Vorderasiens und Indiens
• 1943 – Nestaršií dějiny Přední Asie a Indie [Die Älteste Geschichte Vorderasiens und Indiens]
• 1947 – Histoire de L’Asie antérieure de l’Indie at de la Crète. Depuis les origines jusqu’au début du second mellénaire
• 1948 – Nestaršií dějiny Přední Asie, Indie a Kréty [Die Älteste Geschichte Vorderasiens, Indiens und Kretas]
• 1948 – Stručný přehled mých vědeckých objevů [Kurzübersicht meiner wissenschaftlichen Entdeckungen]
• 1953 – Ancient History of Western Asia, India and Crete

• 1937 – członek Akademii Inskrypcji i Literatury Pięknej (fr. Académie des inscriptions et belles-lettres)^[19] 
• 1938 – członek Królewskiej Holenderskiej Akademii Sztuk i Nauk (niderl. Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen)^[20] 
• 1946 – doktor honoris causa uniwersytetu w Oslo^[21] 
• 1952 – członek Czechosłowackiej Akademii Nauk^[1] 

Na cześć Hroznego nazwano jedną z planetoid – (5946) Hrozný^[22] .

• język hetycki

• Aartun, Kjell: Jørgen Knudtzon - 1854–1917. W: Store norske leksikon. 2022-06-29. (norw.).
• Bedřich Hrozný. W: Store norske leksikon (2005–2007). (norw.).
• Académie des inscriptions et belles-lettres: Membres. Académiciens depuis 1663. [dostęp 2024-08-14]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (fr.).
• Bedřich Hrozný, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2024-08-12]  (ang.).
• Churaň, Milan a kolektiv: KDO BYL KDO v našich dějinách ve 20. století. Praha: 1998. ISBN 80-85983-65-6. [dostęp 2024-08-12]. (cz.).
• Diaz-Andreu, Margarita: A World History of Nineteenth-Century Archaeology Nationalism, Colonialism, and the Past. OUP, 2007. ISBN 978-0-19-152716-6. [dostęp 2024-08-13]. (ang.).
• Hadler, Frank. Bedřich Hrozný (1879 –1952): Pionier der Hethitologie mit transnationaler Karriere zwischen spätem Habsburgerreich und früher sozialistischer Tschechoslowakei. „Acta Historica Leopoldina. Vorträge und Abhandlungen zur Wissenschaftsgeschichte 2013/2014”, s. 149–169, 2016. Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina e. V. – Nationale Akademie der Wissenschaften. ISSN 0001-5857. [dostęp 2024-08-12]. (niem.). 
• Hrozný B.. Die Lösung des hethitischen Problems. „Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft”, s. 17–50, 1915. (niem.). 
• Jet Propulsion Laboratory: 5946 Hrozny (1984 UC1). [dostęp 2024-08-14]. (ang.).
• Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen: Past members. Bedrich Hrozny (1879–1952). [w:] dwc.knaw.nl [on-line]. [dostęp 2024-08-14]. (ang.).
• Labruto, Fausto: The Quest for the Hittites. Uncovering a Forgotten Civilization. McFarland & Company Inc. Publishers, 2023. ISBN 978-1-4766-9239-5. [dostęp 2024-08-13]. (ang.).
• Novák, Ľubomír: Bedřich Hrozný (1879 – 1952). [w:] Archeologie na dosah. Edukace a prezentace archeologického kulturního dědictví [on-line]. 2012-11-16. [dostęp 2024-08-12]. (cz.).