Az-Zuma

Dżabal Barkal oraz zespoły regionu Napata
(Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region)
جبل البركل ومواقع المنطقة النوبية[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo

 Sudan

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

I, II, III, IV, VI

Numer ref.

1073

Region[b]

Kraje arabskie

Historia wpisania na listę
Położenie na mapie Sudanu
Mapa konturowa Sudanu, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Az-Zuma”
Ziemia18°22′09,9″N 31°44′34,9″E/18,369417 31,743028
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO
Plan sytuacyjny cmentarza w Zumie wykonany w połowie XIX wieku przez ekspedycję Karla Richarda Lepsiusa. Lepsius mylnie założył, że kurhany są pozostałością piramid podobnych do tych, które znaleziono w Al-Kuru.

Az-Zuma (arab. الزومة, Az-Zūma; ang. Zuma, El Zoma, Ez Zuma) – wieś i stanowisko archeologiczne położone ok. 25 kilometrów w dół Nilu od Dżabal Barkal i Kurajmy w Sudanie, ok. 50 kilometrów w dół rzeki od IV katarakty[1][2][3]. Miejscowość i znalezione na jej zachodnim skraju cmentarzysko znajdują się ok. 10 kilometrów od Al-Kuru na prawym brzegu rzeki.

Na terenie wsi od 2004 prowadzone są przez zespół polskich archeologów prace archeologiczne. W ich trakcie zbadano kilkanaście spośród 29 znalezionych na miejscu kurhanów grzebalnych z przełomu V i VI wieku naszej ery. Znalezione w nich kości i artefakty, takie jak gliniane naczynia czy ozdoby stanowią dowód wysokiej złożoności społecznej, a jednocześnie homogeniczności kulturowej Makurii we wczesnym okresie istnienia państwa[2].

Prace archeologiczne

Cmentarzysko w Az-Zuma znajduje się na płaskim wzgórzu na zachodnim skraju miejscowości[2][3]. Było znane archeologom przynajmniej od dwustu lat i wielu badaczy opisywało tę lokalizację. Stanowisko wstępnie zbadały m.in. wyprawy Richarda Lepsiusa[4][3][5], George'a Andrew Reisnera, Wallisa Budge'a(inne języki), a w czasach współczesnych także zespół Bogdana Żurawskiego[2][3]. Mimo to nie doszło do wykopalisk i teren wokół Az-Zuma pozostał niezbadany przez archeologów, inaczej niż inne nubijskie stanowiska wczesnochrześcijańskie w Ballanie i Qustul w Dolnej Nubii, Hammur i Tanqasi w pobliżu Dongoli czy el-Hobagi w Środkowym Sudanie[3]. Wczesne ekspedycje wykonały jedynie mapy terenu, szkice oraz zdjęcia lotnicze pola grzebalnego[2].

Systematyczne prace archeologiczne rozpoczęły się 23 grudnia 2004; pierwszy sezon prac potrwał do 27 stycznia 2005[2]. Prowadził je zespół polskich i sudańskich archeologów. Poprzedził je rekonesans przeprowadzony w ramach misji Southern Dongola Reach Survey (SDRS) pomiędzy styczniem a marcem 1998[6]. Zasięgiem SDRS obejmuje prawy brzeg Nilu od południowego skraju polskiego sektora archeologicznego w Starej Dongoli po Az-Zuma ok. 140 kilometrów na południe[1].

Kurhany

Na powierzchni gruntu pozostały do współczesności ślady 29 kurhanów zlokalizowanych w rzędach wzdłuż sezonowych strumieni biegnących z zachodu na wschód[2][3]. Już w pierwszym sezonie prac trzy z nich archeolodzy poddali dokładniejszym badaniom[3], w sezonie 2007 zbadano następnych pięć[7], w 2009 kolejne cztery[8] a w 2011 kolejne trzy[9]. Wszystkie znalezione na miejscu pozostałości kurhanów wykonano z ziemi bądź ziemi przemieszanej ze żwirem, które utrzymywane są na miejscu przez warstwę nieobrobionych kamieni pokrywających powierzchnię, lub przez pierścień bloków z lokalnego piaskowca otaczający podstawę kopca[3]. Na podstawie zawartości i budowy wyróżniono trzy różne typy stanowisk grzebalnych[2][3].

Kopce tzw. typu trzeciego są płaskie i mają mniej niż 0,7 metra wysokości i średnicę od 9 do 20 metrów[3]. Zbudowane są z piasku wymieszanego z drobnym żwirem, wokół podstawy biegnie pierścień z ciasno ułożonych bloków piaskowca[2][3]. Do komór grobowych prowadził pionowy, prostopadłościenny w przekroju szyb, zorientowany na osi wschód-zachód, z niszą stanowiącą właściwe miejsce pochówku umieszczoną na południowej ścianie szybu[2]. Był to typowy dla regionu między III a IV kataraktą rodzaj pochówków w okresie powstania nekropolii w Az-Zuma[2].

Typ pierwszy stanowią kopce o średnicy od 25 do 53 metrów, pokryte w całości kamieniem[2][3]. Ze względu na tę cechę wcześni badacze wizytujący Az-Zumę zakładali, że są one pozostałościami niewielkich piramid podobnych do tych z Kurru, czego jednak nie potwierdziły współczesne badania[3]. Największe z kamieni pokrywających powierzchnię kopca mają 35 × 25 × 15 centymetrów, większość jest mniejsza[3]. Ocenia się, że w chwili ukończenia kurhany tego typu miały od 6 do 13,5 metra wysokości[2][3]. Tumulusy tego typu znajdują się na obrzeżach cmentarzyska[3].

Z kolei kopce typu drugiego są mniejsze, mają średnicę od 21 do 31 metrów, wysokość od 0,8 do dwóch metrów i są wykonane z piasku przemieszanego z dużą ilością żwiru[2][3]. Mają spłaszczony kształt i pokryte są z rzadka ułożonymi nieobrobionymi kamieniami[2], lub nie posiadają w ogóle pokrycia, a ich trwałość zapewniał jedynie niski pierścień kamienny otaczający ich podstawę[3]. Szyb w grobowcach tego typu ma kształt litery M (patrząc od góry), odchodzą od niego dwie komory: południowa zawierała sam pochówek, zachodnia – inwentarz grzebany razem ze zmarłym[3].

Cechą charakterystyczną kurhanów typu I i II jest oddalenie komory grobowej od pionowego szybu o kilka do kilkunastu metrów, w chwili budowy łączył je odpowiedniej długości tunel[2]. Podobne tunele znaleziono jak dotąd jedynie na cmentarzu w Hammur. Choć podobne tunele dość często kopali złodzieje próbujący dostać się do grobowców, w przypadku Hammur i Az-Zumy wydaje się, że powstały one jeszcze w czasie budowy grobowców i mogły mieć jakiś cel rytualny[2]. Ich przeznaczenie nie jest jednak znane[2].

Wszystkie odkopane dotąd grobowce zostały były splądrowane w dawnych wiekach przez rabusiów grobów[2]; niektóre z nich ograbiono zaledwie na kilka lat przed rozpoczęciem prac archeologicznych[3]. Do zniszczenia przyczynili się także późniejsi mieszkańcy tych ziem, także współcześnie pozyskujący budulec z kurhanów[2]. Mimo to w zbadanych grobowcach znaleziono bogate zbiory ceramiki użytkowej[7], koraliki, przedmioty metalowe i fragmenty kości zwierząt (głównie hodowlanych: wielbłądów, kóz i owiec)[10]. Znajdują się zarówno w głównych komorach grobowych, jak i w dodatkowych komorach przeznaczonych specjalnie na dary składane do grobu wraz ze zmarłym[2]. Na podstawie znalezisk ceramicznych pochówki datowane są na koniec V i pierwszą połowę VI wieku naszej ery[2].

Poza kurhanami, w północnej części nekropoli znaleziono także pozostałości prostych grobów powierzchniowych, zorientowanych na osi północ-południe lub wschód-zachód, co może wskazywać na pochówki, odpowiednio, muzułmańskie i chrześcijańskie[3].

Cmentarzysko w Az-Zumie w 2003 zostało wpisane przez UNESCO na listę światowego dziedzictwa, wraz z innymi stanowiskami archeologicznymi położonymi w okolicy.

Przypisy

  1. ↑ a b Jacke Phillips. Islamic pottery in the Middle Nile. „Azania: Archaeological Research in Africa”, s. 58–68, 2004. DOI: 10.1080/00672700409480387. ISSN 0067-270X. [dostęp 2016-10-31]. (ang.). 
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Mahmoud El-Tayeb. Early Makuria Research Project. Excavations at El-Zuma. Preliminary report. „Polish Archaeology in the Mediterranean”, s. 467–479, 2010. ISSN 1234-5415. [dostęp 2016-10-31]. (ang.). 
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u ArturA. Obłuski ArturA., Remarks on a Survey of the Tumuli Field at El-Zuma, „Polish Archaeology in the Mediterranean”, XVI, 2004, s. 400-403 [dostęp 2017-12-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-04] .
  4. ↑ Plan cmentarza
  5. ↑ RichardR. Lepsius RichardR., Denkmaeler aus Aegypten und Aethiopien: nach den Zeichnungen der von seiner Majestät dem Könige von Preussen Friedrich Wilhelm IV, nach diesen Ländern gesendeten und in den Jahren 1842-1845 ausgeführten wissenschaftlichen Expedition auf Befehl Seiner Majestät, wyd. cyfrowe: reprodukcja oryginału, Abt. I, band II, Berlin 1849, I.B1.122, OCLC 78841806 [dostęp 2016-11-02]  (niem.).
  6. ↑ BogdanB. Żurawski BogdanB., Dongola reach: The Southern Dongola reach survey, 1998, „Polish archaeology in the Mediterranean”, 10, 1998, s. 149-160, ISSN 1234-5415 [dostęp 2016-10-31] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-04] .
  7. ↑ a b EdytaE. Klimaszewska-Drabot EdytaE., Pottery from the cemetery in el-Zuma (2007 season), „Polish Archaeology in the Mediterranean”, 19, 2010, s. 480–487, ISSN 1234-5415 [dostęp 2016-10-31]  (ang.).
  8. ↑ EdytaE. Klimaszewska-Drabot EdytaE., EwaE. Czyżewska EwaE., The pottery from four tumuli graves in el-zuma (2009), „Polish Archaeology in the Mediterranean”, 21, 2012, s. 361–376, ISSN 1234-5415 [dostęp 2016-10-31]  (ang.).
  9. ↑ MahmoudM. El-Tayeb MahmoudM., EwaE. Czyżewska EwaE., KatarzynaK. Juszczyk-Futkowska KatarzynaK., El-Zuma 2011: the fourth season of excavations on the site. Preliminary report, „Polish Archaeology in the Mediterranean”, 23, 2014, s. 357–374, ISSN 1234-5415 [dostęp 2016-10-31]  (ang.).
  10. ↑ Osypińska, Marta. „Animal bones from the excavations at ez-Zuma”. Polish archaeology in the Mediterranean 16 (2004): 404–8

Bibliografia

  • Czyżewska-Zalewska, E. (2016). Pottery from El-Zuma in Sudan: remarks on production, technology and usage. Polish Archaeology in the Mediterranean 25, 725–740
  • El-Tayeb, M., Skowrońska, E., Czyżewska, E. (2016). Early Makuria Research Project. The Results of Three Seasons of Excavation at El-Zuma Cemetery, 2013, 2014 and 2015. Sudan and Nubia 20, 110–126
  • Then-Obłuska, J.(2016). Trade and faith in Nubian early Makuria (AD 450–550): macroscopic examination of personal adornments from el-Zuma in Nubia. Polish Archaeology in the Mediterranean 25, 741–760
  • Iwaszczuk, U. (2015). Animal remains from the Early Makurian cemetery in El-Zuma (season 2013). Polish Archaeology in the Mediterranean 24/1, 425–430
  • El Tayeb, M., Juszczyk-Futkowska, K. and Czyżewska, E. (2014). El-Zuma 2011: the fourth season of excavations on the site. Preliminary report. Polish Archaeology in the Mediterranean 23/1, 357–374
  • Zieliński, Ł. (2014). Metal objects from el-Zuma cemetery, 2011. Polish Archaeology in the Mediterranean 23/1, 375–390
  • El-Tayeb, M. (2012). Funerary traditions in Nubian Early Makuria (=GAMAR Monograph Series 1). Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku
  • Klimaszewska-Drabot, E., Czyżewska, E. (2012). The pottery from four tumuli graves in El-Zuma (2009). Polish Archaeology in the Mediterranean 21, 361–376
  • El-Tayeb, M. and Czyżewska, E. (2011). Early Makuria Research Project. Excavations at El-Zuma. The third season, Jan.–Feb. 2009. Sudan & Nubia 15, 108–118
  • Juszczyk, K. (2011). Report on burial architecture of tumuli T.11 and T.13. Sudan & Nubia 15, 119–123
  • Klimaszewska-Drabot, E. (2010), Pottery from the cemetery in El-Zuma (2007 season). Polish Archaeology in the Mediterranean 19, 480–487
  • Osypińska, M. (2010). Animal bone remains from the cemetery in El-Zuma (2007 season). Polish Archaeology in the Mediterranean 19, 488–493
  • El-Tayeb, M. (2010). Early Makuria Research Project. Excavations at El-Zuma. In: Godlewski, W. and Łajtar, A., Between the Cataract. Proceedings of the 11th Conference for Nubian Studies. Warsaw University, 27 August–2 September 2006, Warsaw Part. II, (=Polish Archaeology in the Mediterranean Supplement Series 2.2/1–2), 205–217
  • El-Tayeb, M. (2007). Early Makuria Research Project. El-Zuma excavations. Preliminary report on the second season, 2007. Polish Archaeology in the Mediterranean 19, 467–479
  • El-Tayeb, M. (2007). Early Makuria Research Project. Test Excavation in El-Zuma Cemetery. In: B. Gratien (ed.), Mélanges offerts à Francis Geus (=CRIPEL 26), Lile, 71–86
  • Obłuski, A. (2005). Remarks on a survey of the tumuli field at El-Zuma. Polish Archaeology in the Mediterranean 16, 400–403
  • Osypińska, M. (2005). Animal bones from the Excavations at. El-Zuma. Polish Archaeology in the Mediterranean 16, 404–408
  • El-Tayeb, M. (2005). Early Maukria Research Project, Excavations at El-Zuma, Preliminary Report. Polish Archaeology in the Mediterranean 16, 389–399

Linki zewnętrzne

  • Wpis na listę Światowego dziedzictwa UNESCO w języku angielskim i francuskim